گروه انديشه: امام صادق(ع) با تعامل سالم و سازنده‌ خود، آرای مذاهب گوناگون اسلامی، از عقل‌گراهای افراطی معتزله گرفته تا نقل‌گراهای افراطی اهل حديث را مورد نقد و بررسی قرار داد و فكر اعتدال اصيل اسلامی را كه همان شيعه جعفری است، پايه‌گذاری كرد كه تا امروز نيز تداوم داشته است.

حجت الاسلام و المسلمين حمزه‌علی بهرامی، مدرس جامعة المصطفی(ص) العالميه، در گفت‌وگو با خبرگزاری قرآنی ايران (ايكنا) درباره شيوه تعامل امام با گروه‌ها و مذاهب مختلف اعتقادی و كلامی زمانه خود گفت: امام صادق(ع) در روزگاری می‌زيست كه جهان اسلام پای خود را از شبه‌جزيره عربستان بيرون نهاده بود و حوزه جغرافيايی جهان اسلام بسيار وسيع شده بود؛ به‌طوری كه از شمال شرق به ماوراءالنهر، از جنوب به يمن، از جنوب شرق به شبه‌جزيره هند و از سمت غرب و شمال غرب به شمال آفريقا، مغرب و حتی اندلس منتهی می‌شد.

وی افزود: وسعت جغرافيايی دنيای اسلام موجب شده بود كه فرهنگ‌های مختلف از جوامع گوناگون اعم از ايران، يونان، روم، هند و... به مركز جهان اسلام (بغداد) سرازير شوند. راه يافتن فرهنگ‌های مختلف و تضارب آراء و انديشه‌ها، فضايی را در جهان اسلام به وجود آورده بود كه منجر به رشد نوعی عقل‌گرايی مفرط و الحاد و ظهور گروه‌های ملحد و زنديق شده بود.

حجت‌الاسلام بهرامی با اشاره به اين‌كه اين گروه ملاحده حاضر به پذيرش نص (قرآن و حديث) و تابعيت از آن نبودند، ادامه داد: شرايط انتقال قدرت از بنی‌اميه به بنی‌عباس اين فرصت را به امام صادق(ع) داد تا با اقدامات علمی و فرهنگی خود به مقابله با چنين انديشه‌هايی برخيزند. بنی‌عباس با شعار «الرضا من آل محمد(ص)» بر سر كار آمده بودند و از همين روی نمی‌توانستند اهل بيت(ع) را تحت فشار قرار دهند.

تعامل امام صادق(ع) نه‌تنها با جهان اهل سنت و موحدان اهل كتاب و حتی فراتر از آنان زنديق‌ها و ملاحده، تعامل سالم و سازنده‌ای بود و حتی مطابق منابع برخی از صحابه بزرگ امام(ع) در آغاز خود ملحد بودند و با مشاهده برخورد و تعامل خوب و سازنده امام(ع)، تابع امام شده و به مكتب حقه شيعه می‌گرايند

وی با بيان اين‌كه امام صادق(ع) از اين فرصت پيش آمده برای اقدامات علمی ـ فرهنگی استفاده كرد، گفت: بنابر نقل منابع تاريخی، در برخی از كلاس‌های امام(ع) حدود چهارهزار تن حاضر می‌شده‌اند. اين امر باعث تبليغ تشيع در جهان اسلام و پايه‌ريزی عقايد و احكام و اعتقادات شيعه شد؛ تا آنجا كه در تاريخ از شيعه اثنی‌عشری به شيعه جعفری تعبير كرده‌اند و اين امر خود مرهون زحمات امام صادق(ع) در آن زمان بوده است.

اين استاد حوزه و دانشگاه خاطرنشان كرد: زمانی كه اين فرصت به دست امام صادق(ع) افتاد، امام نه‌تنها آرای مذاهب گوناگون اسلامی ـ و به‌ويژه اهل سنت ـ را مورد نقد و بررسی قرار داد، بلكه فراتر از اهل سنت، با تمام گرايش‌های كلامی از عقل‌گراهای افراطی معتزله گرفته تا نقل‌گراهای افراطی اهل حديث و ظاهرگرايان به مقابله برخاست.

وی تصريح كرد: امام صادق(ع) با تعامل صحيح و سازنده خود، توانست فكر اعتدال اصيل اسلامی را كه همان شيعه جعفری است، پايه‌گذاری كند كه تا امروز نيز تداوم داشته است. به يك معنا به اعتقاد بنده مهم‌ترين عاملی كه باعث گسترش علم كلام و گسترش شيعه اعتدالی در زمان امام صادق(ع) شد، آن بود كه امام(ع) فضا را برای بحث و مناظره و مجادله احسن فراهم كرد.

مدرس جامعة المصطفی(ص) العالميه در بخش ديگری از سخنان خود اظهار كرد: در منابع آمده كه وقتی فردی زنديق به نزد امام(ع) می‌آمد و با ايشان به مباحثه می‌پرداخت، امام(ع) چندان به سخنان وی گوش می‌كرد كه برخی از صحابه ايشان بيم‌ناك شده و گمان می‌كردند كه امام تابع آنان شده است! امام(ع) پس از آن‌كه كاملاً به سخنان آنان گوش می‌كرد، به نقد آرای آنان می‌پرداخت.

ظهور تمدن عظيم اسلامی در قرن 3 و4 مرهون زحمات امام صادق(ع) است

وی افزود: به اعتقاد بنده، يكی از عوامل پيشرفت شيعه و نيز مذاهب كلامی ديگر در زمان امام صادق(ع) آن بود كه به افراد فرصت داده می‌شد تا در فضاهای كاملاً علمی ـ و نه سياسی ـ آرای خود را مطرح كنند و به نقد و بررسی آرای مختلف بپردازند. حتی به اعتقاد بنده ظهور شخصيت‌های برجسته‌ای چون ابوريحان بيرونی، ابن‌سينا و... در تمدن عظيم و شكوفای اسلامی در قرن سوم و چهارم مرهون زحمات امام صادق(ع) و همان فضای باز سياسی و اعتقادی است.

اين استاد حوزه و دانشگاه بيان كرد: اكنون نيز ما اگر بخواهيم علوم مختلف ـ به‌ويژه علوم دينی و اعتقادی ـ رشد و پيشرفت كنند، بايد اجازه بدهيم كه دانشمندان با آرای مختلف بدون ترس و راهمه آرای خود را مطرح كنند تا نقد و بررسی آرای مختلف باعث پيشرفت علم و تمدن شود.

وی خاطرنشان كرد: به هر حال تعامل امام صادق نه‌تنها با جهان اهل سنت و موحدان اهل كتاب (مسيحيان و يهوديان) و حتی فراتر از آنان زنديق‌ها و ملاحده، تعامل سالم و سازنده‌ای بود و آنان در فضايی و بدون هيچ ترس و فشاری نظرات خود را مطرح می‌كردند و حتی مطابق منابع برخی از صحابه بزرگ امام(ع) در آغاز خود ملحد بودند و با مشاهده برخورد و تعامل خوب و سازنده امام(ع)، تابع امام شده و به مكتب حقه شيعه می‌گرايند.