... لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَى مِنْ أَوَّلِ يَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِيهِ * فِيهِ رِجَالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا * وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرِينَ
جزء : 11 / سوره : التوبة / آيه : 108
آن مسجدی که از روز نخست بر پایه تقوا بنا شده، شایستهتر است که در آن (به عبادت) بایستی؛ در آن، مردانی هستند که دوست میدارند پاکیزه باشند؛ و خداوند پاکیزگان را دوست دارد!
مسجد اعظم قم، كه در كنار حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه سلام الله عليها جهت رفاه حال زائران ساخته شد. يكى از آثار دينى با عظمتى است
كه به همت والاى مرجع تقليد عالم تشيع، حضرت آيت الله العظمى بروجردى، از ابتدا براساس تقوا تأسيس گرديد و الحق كه «فِيهِ رِجَالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا»، شايسته اين بناي ديني و الهي است.
زيرا این مسجد امروزه مهمترین مرکز تدریس در حوزه علمیه قم است و جلسه تدریس آيت الله العظمي حسین وحید خراسانی و آيت الله العظمي مکارم شیرازی و آيت الله العظمي جوادي آملي و ساير مراجع عظام،
هر روزه در این مسجد برگزار میشود.
در درس آیتالله وحید خراسانی بیش از پنج هزار و در درس آیتالله مکارم سه تا چهار هزار طلبه شرکت میکنند. و عظيم ترين درس تفسير قرآن با حضور جمعيتي قابل توجه از طلاب و فضلا توسط آيت الله العظمي جوادي آملي در اين مسجد برگزار ميشود.
البته اين بناى رفيع، جزء حرم بانوي بزرگ، فاطمه معصومه (س) نيست، بلكه تنها مسجدى است كه با شرائط خاص آن در مجاورت آستان رفيع فاطمى بنا گرديده است. ولي امروزه به دلیل طرحهای توسعه حرم حضرت فاطمه معصومه، مسجد اعظم جزئی از حرم شدهاست.
انگيزه تأسيس مسجد
اساسىترين انگيزه آن فقيه فرزانه براى بناى چنين مسجد عظيمى، اين بود كه آن بزرگوار، بارگاه كريمه اهل بيت عليهمالسلام را فاقد مسجد مناسبى مىديد
كه زائران بتوانند در آنجا از فضاى روحانى بيشترى بهره ببرند، لذا مشاهده اين خلأ مهم بود كه ايشان را بر چنين تصميم والايى واداشت. چنانچه خود ايشان (بنابر نقل حضرت آيت الله فاضل لنكرانى دام ظله
در اين رابطه مىفرمود: بنا دارم در جوار حرم مطهر حضرت معصومه (س) مسجدى چون مسجد گوهرشاد بنا نمايم).
از اين گذشته سه طرف صحن حضرت معصومه به وسيله مدرسه فيضيه و ميدان آستانه و خيابان صحن موزه احاطه شده و فقط يك طرف آن بود كه
با اتصال به مسافر خانههاي تاريك و تودرتو و بدنما و خانههاى شخصى افراد، باعث نگرانى و ناراحتى عمومى بود.
(لازم به ذكر است كه بعضى از خانه ها به شاهزادگان قاجار تعلق داشت و در يكى از آنها تصوير فرزندان فتحعلي شاه و ديوار گچى با رنگ و روغن به طرز ماهرانه، نقاشى شده بود.
اين تصويرها را با گچ از ديوار جدا ساختند و درموزه حضرت معصومه به يادگار گذارند.)
از سوى ديگر پيشبينى آن بزرگوار اين بود كه حوزه مقدسه قم در درازمدت به فضايى وسيع و مناسب جهت برگزارى دروس حوزويان در سطوح مختلف به ويژه دروس خارج مراجع عظام نياز دارد و چه بهتر كه اين مركز در جوار حرم مطهر و با نام مسجد باشد. چنانچه قرار گرفتن مدفن آن عبدصالح خدا در كنار درب ورودى اين مسجد، گواهى صادق بر اخلاص و پاكى نيت اوست. و به حق مىتوان آن را يكى از مصاديق روشن (لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَى مِنْ أَوَّلِ يَوْمٍ) به شمار آورد.
تاريخ تأسيس
كلنگ بناى اين مسجد در روز يازدهم ذي القعده 1373 هـ.ق، سالروز ولادت با سعادت حضرت على بن موسى الرضا (ع) برابر با بيست و يك تيرماه 1333 هـ.ش طى تشريفات خاصى به زمين زده شد.
مشكلات احداث مسجد اعظم قم
يكى از مشكلات مهم احداث مسجد در اين نقطه، محدوديت مكانى زمين و ناموزون بودن آن بود. چون به طورى كه مشاهده مىشود، مسجد
از يك طرف به آستانه مقدسه و از طرف ديگر به ساحل رودخانه محدوداست كه ضلع غربى آن حدود 120 متر و قاعده آن حدود 15 متر مىباشد. مشكل ديگر وجود خانههايى بود كه در محدوده زمين مسجد قرار داشت كه خريد آنها هزينه زيادى را مىطلبيد. اما به دستور آن بزرگوار
با مشكلات زيادى همه آن خانهها خريدارى و رضايت صاحبان آنها جلب شد. همچنين بيش از 3000 متر از كنار مسجد بالاسر، از بيوتات و متعلقات آستانه مقدسه بود كه با درايت خاص ايشان در حريم مسجد قرار گرفت.
سرانجام با عنايات الهى و رفع مشكلات ياد شده، نقشه ساختمانى مسجد زير نظر مهندسان و معماران كارآزمودهاى چون مرحوم«لرزاده»
به طور دقيق و جامع طراحى شد و بر اساس آن، ساخت مسجد آغاز گرديد
و پس از شش سال كار متمادى عمده كارهاى ساختمانى آن به پايان رسيد و در نيمه اول سال 1339 هـ.ش با اقامه نماز جماعت توسط آيت الله العظمى بروجردى افتتاح و مورد بهرهبردارى قرار گرفت.
مشخصات ساختمانى مسجد
مجموع مساحت مسجد تقريباً 12000 مترمربع است و كليه ساختمان آن
با بتون مسلح بنا گرديده ولذا اين مسجد از نظر استحكام از بناهاى كمنظير اسلامى است.
اين مسجد داراى چهار شبستان است كه مساحت شبستان زيرگنبد 400 مترمربع و شبستانهاى جانبى آن هر كدام 900 مترمربع مىباشد و در طرف شمال مسجد نيز شبستان زير ساعت با مساحتى حدود 300 مترمربع قرار دارد. ارتفاع سقف هر يك از شبستانها با سطح آن حدوداً 10 مترمربع است.
در ضلع غربى مسجد سرويس بهداشتى و وضوخانه مسجد و يك سالن آسايشگاه براى خادمين احداث شده است. همچنين كتابخانهاى با دو سالن مطالعه
و يك سالن مخزن در ضلع غربى صحن مسجد بنا گرديده است كه درب ورودى آن در طرف راهرو ورودى مسجد اعظم قرار دارد.
مسجد به سبك معمارى اسلامى بنا شده است كه داراى گنبد بسيار بزرگى به قطر 30 مترمربع و به ارتفاع 15 مترمربع از سطح پشت بام و به ارتفاع 35 مترمربع از كف شبستان مىباشد و داراى گلدستههايى بلند به ارتفاع 25 مترمربع از سطح زمين است و داراى دو مأذنه به ارتفاع 5 مترمربع مىباشد و همچنين يك برج با ساعت زنگى بزرگ و زيبا در شمال مسجد قرار دارد كه از چهار جهت ديده مىشود.
مخارج ساختمانى آن را تا روز افتتاح
اين مسجد از نظر تزئينات و كاشيكارى و جلوههاى هنر اسلامى
از نمونههاى بديع كاشيكارى در قرن اخير به شمار مىرود. فرشهاى داخل شبستانها از نوع قالى كرمان است كه مخصوص مسجد بافته شده است. مخارج مسجد را عمدتاً مردم متدين و تجار خيرانديش جامعه اسلامى به عهده داشتند كه مخارج ساختمانى آن را تا روز افتتاح كه بالغ بر مبلغ 000/000/6 تومان مىشد، تأمين نمودند.
حضرت آيت الله العظمى بروجردى همواره با اقامه نماز جماعت مغرب و عشاء و همچنين نماز ظهر و عصر در ماه رمضان و برگزارى مراسم مذهبى در ايام شهادت و ولادت ائمه معصومين عليهمالسلام موجبات رونق هر چه بيشتر مسجد را فراهم نمود. ولى متأسفانه ديرى نپائيد كه عمر پربركت آن قائد عظيمالشأن شيعه به سر آمد و سرانجام در سيزدهم شوال المكرم سال 1341 هـ.ش امت اسلامى و شيعيان جهان بالاخص حوزه علميه قم در فقدان آن فقيد فرزانه به سوگ نشستند و جامعه اسلامى در عزا و ماتم فرو رفت.
برخي افكار مخالف
اينك اين بناى با عظمت يكى از بزرگترين مساجد اسلامى و كم نظير،
و به طور مسلم يكى از افتخارات كشور و ملت ايران در نزد دوست و دشمن است . سفيهانى كه به خود اجازه تندروى و خرده گيرى داده و سخنانى واهى زده
و از اين راه سند سفاهت خود را امضاء مى كنند، خوب است اين فكر را هم بكنند روزى كه شاه عباس صفوى مسجد شاه و مسجد شيخ لطف الله را در اصفهان مى ساخت هم احمقانى بودند كه بگويند اگر پول آن را به فقرا مى دادند بهتر از اين مساجد بود. اما عقلا مى دانند كه دو مسجد مزبور در طول چهار قرن گذشته ،
همواره يكى از افتخارات كشور و ملت ايران بوده ، به طورى كه هر بيگانه اى كه به ايران سفر كند حتماً از آن بازديد به عمل آورده و آن آثار اصيل معمارى شرقى و اسلامى را با ديده تحسين مى نگرد.
(زندگانى آيت الله بروجردى ، ص 213.)
گردآوري و تنظيم: رضا صابري خورزوقي