كسب حلال به نوعي از فعاليت اقتصادي گفته مي شود كه در چهار چوب قوانين اسلامي و شرعي انجام مي شود و مهمترين خصوصيت آن نفع خود انسان چه از لحاظ مادي و چه از لحاظ معنوي و از طرفي رعايت كردن حق الناس مي باشد.

اين سخن گرچه به آساني گفته مي شود اما در مقام عمل بسيار سخت است تا جائي كه در بعضي روايات ائمه طاهرين ـ عليهم السلام ـ تلاش براي بدست آوردن روزي حلال را از شمشير زدن در ميدان جنگ سخت تر شمرده اند.[1]

در مورد كسب حلال و نيز فعاليتهاي اقتصادي مشروع به روايات بسياري در منابع اسلامي برمي خوريم كه ائمه، مؤمنين را به اين گونه فعاليتها تشويق مي كنند مانند آنكه رسول اكرم ـ صلي الله عليه و آله ـ طلب رزق حلال را واجب و آنرا در حكم جهاد معرفي مي كنند.[2] وقتي به كوشش شايسته و نيكو در اين راه امر مي شويم تا آنجا كه رسول اكرم ـ صلي الله عليه و آله ـ كسي كه در راه تحصيل و بدست آوردن روزي براي خانواده كوشش مي كند را به مجاهد في سبيل الله (در راه خدا) تشبيه مي كنند. (الكاد علي عياله كالمجاهد في سبيل الله).[3] در مقابل از بيكاري و تنبلي و سربار بر جامعه بودن نهي مي شويم در اين زمينه مفضل بن عمر از حضرت صادق ـ عليه‎ السلام ـ نقل مي كند كه ايشان فرموده اند: لا تكونوا كلاّ علي الناس يعني سربار جامعه نباشيد.[4]

از مطالبي كه گفته شد به اين نتيجه مي رسيم كه بطور كلي اسلام با كسب و كار و فعاليتهاي صحيح اقتصادي كمال موافقت را دارد و حتي به آن سفارش اكيد دارد اما در مقابل از نزديك شدن به مال حرام و شبهه ناك به شدت نهي فرموده است: امام پنجم در اين باره مي فرمايد: ان الذنوب كلها شديدة و اشدها ما نكبت عليها اللحم و الدم[5]: همه گناهان سخت مي باشند و سخت ترين آنها گناهي است كه گوشت و پوست از آن روئيده باشد.

تذكر اين نكته نيز لازم به نظر مي رسد كه وجود انسان دو بعد دارد يكي بعد جسم او كه تحت تأثير ظاهري و مادي غذا است و معمولاً ما در مورد ظاهر غذايي كه مي خوريم دقت كافي را به كار مي بريم و به بعد معنوي كه حلال و حرام بودن آن است كمتر توجه مي كنيم بعد ديگر انسان روح اوست كه غذا به شدت بر آن تأثير گذار است تا جائي كه در حالات بعضي از اولياء الله و بزرگان نوشته اند كه با خوردن يك لقمه شبهه ناك آنهم به صورت اتفاقي تا مدتها از توفيق نماز شب محروم مي شده اند.[6]

مولانا جلال الدين بلخي با بيان اصل عليت و نظام علت و معلول در عالم مي فرمايند:

چون زلقمه تو صيد بيني و دام جهل و غفلت آيد آنرا دان حرام

لقمه اي كان نور افزود و كمال آن بود آورده از كسب حلال[7]

در واقع مولانا حسد و جهل و غفلت و بطور كلي صفات ناپسند را زاييدة لقمة حرام مي دانند. مرحوم علامه جعفري (ره) در تفسير اين بيت مولانا «علم و حكمت زايد از لقمه حلال عشق و رقت آيد از لقمه حلال» مي فرمايد لقمة حلال براي دل انسان علم و حكمت و عشق و ظرافت ايجاد مي كند و هنگامي كه ديدي حسادت و جهل و غفلت تو روز افزون است بدان كه نتيجه همان لقمه هاي حرامي است كه خورده اي... لقمه حلال عاليترين پديده اي را كه براي انسان ممكن است ايجاد مي كند.[8]

در اين زمينه عالم و زاهد بزرگ مرحوم شيخ علي اكبر نهاوندي مي فرمايد: چون غذاي حرام به شكم وارد شد مصداق آيه: «و الذي خبث لا يخرج إلا نكداً»[9] از خبيثت چيزي جز خبيث خارج نشود و مصداق آن در ضرب المثلها اين بيت است كه: از كوزه همان تراود كه در اوست ... و قوت يافتن و بسته شدن نطفه اي كه با لقمه حرام بسته و رشد يافته چيزي جز خباثت نمي باشد و چگونه مي توان به چشم او اميدوار بود كه به نامحرم نگاه نكند و يا با زبان غيبت نكند و اين چنين است حال ساير اعضاء به نسبت به معاصي كه صادر شده از شخص.[10] نيز عالم رباني مرحوم نراقي در كتاب معراج السعاده مي نويسد: دلي كه از لقمة‌حرام روئيده باشد، كجا و قابليت انوار عالم قدس كجا و نطفه اي كه از مال حرام هم رسيده باشد به مرتبة‌رفيع انس با پروردگار چكار، چگونه پرتو عالم نور بدلي تابد كه غذاي حرام آن را تاريك كرده و كي پاكيزگي و صفا براي نفسي حاصل مي شود كه كثافات مال شبهه ناك آنرا آلوده و چرك آلود نموده باشد.[11] از آنچه گفته شد بنابه اصل عليت غذاي حرام بر روح و روان انسان بسيار تأثير گذار است و اين تأثير بر روان فرزند به هيچ وجه قابل انكار نيست چنانكه در طول تاريخ غالب افراد فاسدي چون معاويه بن ابي سفيان از دامان كساني چون هند جگر خوار برآمده اند كه سخن حق در آنها هيچ تأثيري نمي كند كما اينكه امام حسين ـ عليه‎ السلام ـ در روز عاشورا فرمود: شكمهاي شما از حرام پر شده لاجرم سخن حق را شنوا نيستيد و در مقابل صالحاني چون شيخ انصاري (ره) كه از پستان پاك مادراني شير خورده اند كه هيچگاه بدون وضو به آنها شير نمي دادند. در پايان اين نوشتار را با سخني از حضرت آيت الله مظاهري به پايان مي بريم: ايشان در مورد تأثير غذا مي فرمايند: غذاي حلال در آن وقت (انعقاد نطفه) تأثير عجيبي روي بچه دارد چنانچه غذاي حرام در شقاوت اولاد تأثير عجيبي دارد... غذاي حرام، مال حرام، از هر آتشي بدتر است اگر نطفه بچه منعقد شود از غذاي حرام رستگار شدن او كاري است بس مشكل[12]

كتاب ريحانه بهشتي تأليف سيما مخبر، انتشارات نور الزهرا، قم، 1382 براي مطالعه بسيار مفيد است.

 

پی نوشتها :

 

[1] . ميزان الحكمه نشر سازمان تبليغات صفر 1416 حديث شماره 4293 ص 509، ج2.

[2] . ميزان الحكمه، ص 120، ج4، حديث شماره 7213 و 7214.

[3] . بحارالانوار ج103، ص 13 حديث 59، المطبعه الاسلاميه ربيع الثاني 1389قمري.

[4] . ميزان الحكمه ص 121 ج4، حديث 7222.

[5] . اصول كافي ج5، ص 120 چاپ اسوه 1379ش.

[6] . مفاسد مال و لقمه حرام(داستان مرحوم شيخ عباس قمي ص 36، سيد اسماعيل گوهري انتشارات احمدي 1377.

[7] . مثنوي دفتر اول ص 66 بيت 1645 انتشارات بهنود 1375.

[8] . شرح مثنوي علامه جعفري ج1 ص 719.

[9] . اعراف 58.

[10] . خزثية الجواهر، ص 430، موعظه در تأثير اغذيه از حديث حليّت و حرمت در انسان.

[11] . معراج السعاده انتشارات مطبوعاتي حسيني ص 313 چاپ 75.

[12] . تربيت فرزند از نظر اسلام انتشارات ام ابيها سال 78 ص 43 و 50.