دائرةالمعارف شيعه را بايد در كلام امام صادق(ع) جست‌وجو كرد؛ ايشان گشاينده حوزه‌های مختلف شناخت در علوم الهی و انسانی است و می‌توان از دست‌يابی به گونه‌ای شناخت‌شناسی در كلام و مواجهه ايشان با عرصه‌های مختلف علمی سخن گفت.
حجت‌الاسلام والمسلمين سيدكاظم ارفع، مترجم قرآن كريم، نهج‌البلاغه و صحيفه سجاديه، در گفت‌وگو با خبرگزاری قرآنی ايران(ايكنا) با اشاره به مقطع تاريخی همزمان با زندگی امام ششم شيعيان جهان امام صادق(ع) گفت: در اين مقطع از زمان دو حكومت ديكتاتور و ظالم بنی‌اميه و بنی‌عباس، در عالم اسلام، بر سر قدرت درگير بودند و اين سرگرمی قدرت موقعيتی را برای ائمه(ع) ايجاد كرده بود كه پيش از آن و برای ساير معصومين(ع) پيش نيامده بود. در اين فرصت مغتنم و با غنيمت شمردن اين فرصت بود كه بسط علمی اسلام آغاز شد و حوزه‌های علمی اسلامی شكل گرفت.

حجت‌الاسلام ارفع افزود: در حالی كه ساير ائمه(ع)، پيش و پس از اين دوره، در نوعی اختناق و خفقان قرار داشتند كه به آن‌ها اجازه بيان معارف اسلام را آن گونه كه هست و به شكلی آزادانه نمی‌داد. امام جعفر صادق(ع) در اين دوره و در حين درگيری دو جناح مخالف با حكومت بنی‌هاشم، اين امكان را يافتند كه با راه‌اندازی كرسی استادی و تشكيل جلسات بحث، مناظره و مباحثه و با نهايت استفاده از اين فرصت، به بيان آنچه تاكنون ناگفته مانده بود و تفصيل آنچه اشاره‌ای بر آن رفته بود بپردازند.

وی با بيان اين كه عموم مردم هر يك از ائمه و معصومين(ع) را با ويژگی خاصی می‌شناسند، عنوان كرد: عموماً امام جعفر صادق(ع) را با اثرات علمی ايشان می‌شناسند اما شايد آنچه به خوبی توصيف و درك نشده است ابعاد اين ويژگی و تأثيرات امام صادق(ع) در اين زمينه است و حتی در حالی كه توقع عامه اين است كه يك امام معصوم صرفاً به بيان مباحث علمیِ دينی و اخلاقی و احاكم مربوط به شريعت و عبادت بپردازد، شاهد هستيم كه امام جعفر صادق(ع) در محافل درسی خود به رشته‌های مختلف علمی پرداخته و شاگردانی را در همه اين زمينه‌ها تربيت كرده‌اند.

هم‌اكنون در دنيا ايسم‌های مختلفی در جهان وجود دارد كه امام صادق(ع) در همه اين زمينه‌ها صاحب نظر هستند و اساساً می‌توان از دست‌يابی به گونه‌ای شناخت‌شناسی در كلام و مواجهه ايشان با عرصه‌های مختلف علمی سخن گفت

حجت‌الاسلام ارفع با اشاره به كتاب «امام صادق(ع) مغز متفكر شيعه» به عنوان شاهدی بر ابعاد گسترده تأثير علمی امام صادق(ع) و مباحث حول اين كتاب گفت: ذكر جايگاه علمی امام صادق(ع) و گوشه‌ای از تأثيرات ايشان از زبان مستشرقين غربی در اين كتاب آمده است. البته اشكالاتی به اين كتاب وارد شده است و گفته شده كه نويسندگان قصد معرفی امام(ع) به عنوان يك نابغه را داشته‌اند و به اين نكته كه سرچشمه اين علم، پروردگار و علم لدنی الهی است نشده است. هرچند اين اشكالی درست است اما از سوی ديگر نبايد جنبه‌های مثبت چنين اثری را هم رد كرد؛ «فَبَشِّرْ عِبَادِ، الَّذِينَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ؛ بشارت ده به آن بندگان من كه به سخن گوش فرامی‌دهند و بهترين آن را پيروى می‌كنند» در روايات نيز آمده است كه حكمت را از منافق هم بگيريد.

اين پژوهشگر علوم دينی، با برشمردن حوزه‌های علمی و معرفتی بسط يافته در كلام امام صادق(ع) گفت: حضرت امام صادق(ع) باب بسياری از مباحث علمی در حوزه اسلام را گشودند كه از جمله می‌توان به خداشناسی، پيامبرشناسی، معادشناسی، امام‌شناسی، فرشته‌شناسی، جن‌شناسی، روح‌شناسی، عقل‌شناسی، شناخت‌شناسی، خرافه‌شناسی، زمان‌شناسی و حوزه‌های مختلف علوم انسانی مانند انسان‌شناسی، روان‌شناسی، شناخت صفات و ملكات انسان، تاريخ‌شناسی، اديان‌شناسی، نخبه‌شناسی، عوام‌شناسی، سياست‌شناسی و حكومت‌شناسی اشاره كرد.

وی با بيان اين كه ايشان در حوزه‌های مختلف علوم طبيعی نيز مباحث و درس‌هايی داشته‌اند، عنوان كرد: زمينه‌هايی همچون آسمان‌شناسی، ستاره‌شناسی، درياشناسی، زمين‌شناسی، گياه‌شناسی، داروشناسی از جمله ديگر حوزه‌های تعليماتی امام جعفر صادق(ع) بوده است كه شاهد مسلم آن وجود جابر بن حيان به عنوان پدر علم شيمی است كه به اذعان مستشرقين اگر اشرافی بر علم شيمی پيدا كرده و ملقب به پدر علم شيمی شده است به واسطه امام صادق(ع) و تعليمات ايشان بوده است.

حجت‌الاسلام ارفع در ادامه عنوان كرد: امام با ورود خود به عرصه‌های مختلف علمی و با شناخت استعداد‌های افراد اقدام به تربيت آن‌ها می‌كردند و به احتمال زياد برخی از اين تعليمات به صورت خصوصی به اين افراد داده می‌شده است. همچنان‌كه در مورد علم جفر كه برای اكثريت غيرقابل دسترسی است و علمی نادر است شاهد هستيم حضرت صادق(ع) اين علم را به افراد معدودی تعليم كردند.

جستجوگران علم بايد به اين امر توجه داشته باشند كه نبايد خود را به يك علم خاص محدود كنند بلكه بكوشند از هر رشته‌ای كه مورد مطالعه آن‌هاست و با توسعه شناخت، راه خود را به ديگر علوم بگشايند و با مجموع ساختن علم آن را از انحصار غربيان كه امروزه آنچه را ريشه در قرآن و روايات ما دارد از آن خود می‌دانند، خارج كنند

مترجم قرآن كريم، نهج‌البلاغه و صحيفه سجاديه با اشاره به كتاب «طب الصادق(ع)» اظهار كرد: در رشته پزشكی هم از حضرت امام صادق(ع) كتابی با نام «طب الصادق(ع)» موجود است كه بعضی از اهل فن و اهل حديث روايات متعددی را از امام صادق(ع) جمع‌آوری كرده‌اند كه در آن‌ها ديدگاه‌های ايشان درباره تغذيه، معالجه بعضی از بيماری‌ها و درمان‌ها و پيشگيری‌ها به شكل مبسوط بيان شده است.

اين استاد حوزه علميه، امام صادق(ع) را گشاينده حوزه‌های مختلف شناخت در علوم الهی و انسانی دانست و افزود: هم‌اكنون ايسم‌ها و مكاتب مختلفی در جهان وجود دارد كه امام صادق(ع) در همه اين زمينه‌ها فرمايشات فراوانی دارند و اساساً می‌توان از دست‌يابی به گونه‌ای شناخت‌شناسی در كلام و مواجهه ايشان با عرصه‌های مختلف علمی سخن گفت. بنابراين تنها كار امام(ع) تربيت و آموزش شاگردان نبوده است و شايسته است كه در زمينه تدوين آراء علمی ايشان كارهای گسترده، جدی و عميقی صورت گيرد.

حجت‌الاسلام ارفع با بيان اين كه دائره‌المعارف شيعه را بايد در كلام امام صادق(ع) جستجو كرد، گفت: همچنان كه خداوند در قرآن می فرمايد «ما فرطنا فی الكتاب من شیء ما هيچ چيز را در قرآن فروگذار نكرديم» به طور قطع ائمه(ع) نيز به عنوان مفسران قرآن و مبينان آن در بيانات خويش هيچ چيز را فروگذار نكرده‌اند‌ و بايستی دائره‌المعارف شيعه را در كلام اين امامان بزرگوار و به خصوص امام صادق(ع) سراغ گرفت.

وی با اشاره به منبع غنی اين مطالعه عنوان كرد: ميراث حديثی به جای مانده از امام صادق(ع) پرحجم‌ترين و متنوع‌ترين ميراث حديثی از امامان معصوم(ع) است كه همچنان كه گفته شد حوزه‌های مختلف علم را دربرمی‌گيرد و تنها 30 هزار حديث از آن‌ها از محمد بن مسلم كه يكی از شاگردان ايشان است نقل شده است.

اين پژوهشگر علوم دينی اين رويكرد امام صادق(ع) را حاوی پيامی دانست و بيان كرد: جستجوگران علم بايد به اين امر توجه داشته باشند كه نبايد خود را به يك علم خاص محدود كنند بلكه بكوشند از هر رشته‌ای كه مورد مطالعه آن‌هاست و با توسعه شناخت، راه خود را به ديگر علوم بگشايند و با مجموع ساختن علم آن را از انحصار غربيان كه امروزه آنچه را ريشه در قرآن و روايات ما دارد از آن خود می‌دانند، خارج كنند.

وی با بيان اين‌كه نبايد مرعوب يا مغرور پيشرفت تكنولوژيك مدرن و غربی شويم، خاطرنشان كرد: اگر چه با ريشه‌يابی می‌توانيم ببينيم كه همه اموری كه امروزه پديد آمده است، هم در آيات قرآن و هم در روايات، به گونه‌ای مورد اشاره قرار گرفته است؛ اما اين نشان دهنده اين است كه اين كلمات گويای چيزهای فراتر از زمانه خود بوده‌اند و افراد آن زمانه قادر به درك بسياری از آن‌ها نبوده‌اند اما نبايد آن چه امروز با آن مواجهيم را نهايت آن‌چه قابل دست‌يابی است دانست.