شرحی کوتاه،بر خطبه 86 نهج البلاغه
محبوترين بندگان خدا
از خطبه‏هاى بسيار بسيار مهم و فوق‏العاده اميرالمؤمنين (ع) كه در نهج‏البلاغه و ساير كتاب‏ها نقل شده خطبه هشتاد و ششم‏ است كه در آن خطبه به نشانه‏ها و علائم و آثار كسانى اشاره شده كه از بركت ايمان به قرآن و تقوا و عمل صالح واخلاق حسنه به مقامات و مراتب و منزلت‏هاى شگفت‏آورى رسيده‏اند.
اگر در فرهنگ اميرالمؤمنين (ع) جز اين خطبه نبود به خدا سوگند براى اصلاح همه امور دنيا و آخرت مردم بس بود.
يقيناً شرح و تفسير اين خطبه آن گونه كه در خور خطبه است اگر به ميدان ظهور برسد از ده‏ها جلد كتاب قطور علمى، روانكاوى، اخلاقى، اجتماعى، عرفانى، معنوى تجاوز خواهد كرد. روى اين حساب ناچارم به توضيح يا ترجمه مختصر جملاتش قناعت ورزم، باشد كه از طريق اين خطبه بتوانيم به اندكى از آثار ايمان به قرآن و عمل به آن كه در اين منبع عظيم منعكس است آگاهى يابيم.
عِبادَ اللّهِ، اِنَّ مِنْ اَحَبِّ عِبادِ اللّهِ اِلَيْهِ عَبْداً أعانَهُ اللّهُ عَلى نَفْسِهِ،
بندگان خدا، محبوبترين بندگان در پيشگاه خداوند بنده‌اى است كه خداوند به تسلّط بر نفسش او را يارى داده،
‌اى بندگان خدا، از محبوب‏ترين بندگان در پيشگاه حضرت او بنده‏اى است كه خدا او را (بر ضد تبهكارى‏هاى) نفسش (كه داراى حالت امّاره به سوء است) يارى دهد.
منظور از «أعانَهُ اللّهُ عَلى نَفْسِهِ» چيست؟
برخى از شارحان آگاه و بيناى به كلمات حضرت مولى‏الموحدين در توضيح‏ «أعانَهُ اللّهُ عَلى نَفْسِهِ»‏ گفته‏اند:يارى خداوند به عبدش به اين است كه به او قدرت و قوتى در استعداد عنايت كند كه بوسيله آن قدرت و قوت عقلش را بر چيره شدن بر نفس امارّه كمك كند تا بتواند با عقل نيرومندش كه با هدايت حق و به عبارت ديگر يارى خدا تغذيه شده به خودسازى كه از اعظم عبادات است نائل گردد.
«أعانَهُ اللّهُ عَلى نَفْسِهِ» چگونه اعمال مي‌شود؟
در اين عرصه كه پاى عقل و قدرت و فعاليت او در ميان است بايد گفت تحليل مسئله به اين است كه اين يارى و كمك و نصرتى كه از جانب حضرت دوست به انسان مى‏رسد ظهورش در شناخت نفس و خويشتن خويش و ساختن آن با هدايت تشريعى حق است.
پيوند عقل با قرآن، مهمترين وسيله شناخت نفس
پيوند عقل با قرآن مجيد و دريافت حقايق از آيات عرشى و ملكوتى‏اش عامل شناخت جايگاه خويش در عالم هستى و ساختن آن به وسيله آيات كتاب حكيم است.روشن است كه خودسازى (كه بالاترين و والاترين هدف اساسى اولياء الهى و عباد خاص حضرت رب‏العزه است) بدون خودشناسى غير ممكن است.
خودشناسى هم بدون تحصيل دانش و علمى كه خود را آنچنان كه هست به ما بشناساند ميسر نمى‏باشد.قرآن دقيق‌ترين و عميق‌ترين شناخت‌ها را از نفس انسان و همه روابط او با جهان خارج از موجود او ارائه كرده است.
آيات قرآن در زمينه عقل، نفس، مسئوليت، تكاليف، شناخت، انديشه، تفكر، خودشناختى، خودسازى و ....
آياتى است كه از سوى خالق انسان به عنوان مشعل نور كه در ظلمتكده دنيا همه حقايق را به انسان نشان مى‏دهد و راه را در تراكم تاريكى‏ها به انسان مى‏نماياند نازل شده است.
در حقيقت اين خداست كه بوسيله قرآن وجود انسان را در همه ابعادش به انسان مى‏شناساند و او را به جايگاهش در عرصه هستى آشنا مى‏سازد، سپس راه خودسازى و رسيدن به اوج كمالات انسانى و معنوى را فرا روى او قرار مى‏دهد.
«خودشناسى به اين نيست كه انسان بايد اوّلًا يك روان‏شناس ماهر و يك فيلسوف در مسائل روانى باشد سپس به انسان شدن آغاز كند.
آنچه كه مهم است اين است كه نخست بايد به وسيله تعليم و تربيت و درون‏نگرى و مراقبت‏هاى روشنگر مقدارى به عظمت روح پى ببرد و تدريجا به يك عده اصول و فعاليت‏هاى عالى روح آشنائى پيدا كند و اين اعتقاد و يقين به او حاصل آيد كه برخوردارى روح از آن نيروها و استعدادها كه خداوند متعال به آن عنايت فرموده است قانون دارد و نظم دارد.دليل بر لزوم چنين اعتقاد و يقين اين است كه وقتى اين انسان آگاه مى‏بيند يك موجود كوچك و محقر و ساده مانند يك عدد كاه، يك برگ در روى درخت يا افتاده بر زمين بدان جهت كه واقعيت دارد بر كنار از نظم و قانون نيست آيا روح با آن عظمت خيره كننده‏اش مى‏تواند چيزى بى‏نظم و قانون باشد؟!
اين آگاهى‏ها و معارف ابتدائى به شرط آن كه پيگيرى شوند و عملى را كه اقتضا مى‏كنند با كمال خلوص بجا آورده شود در اين موقع سالك سبيل عرفان به راه افتاده است.»