كتاب «الوجيزه» شيخ بهايی اثری مهم در حوزه اصول فقه و دانش رجال و درايه به‌ شمار می‌آيد و به‌عنوان يك متن درسی مورد توجه قرار گرفته است؛ همچنين در حوزه اجازات و تربيت شاگرد، شيخ بهايی از جمله پرشمارترين عالمان شيعی از جهت كثرت اجازات به‌شمار می‌رود.


محمدكاظم رحمتی، عضو هيئت علمی دانشنامه جهان اسلام،
محمدكاظم رحمتی، عضو هيئت علمی دانشنامه جهان اسلام، در گفت‌وگو با خبرگزاری قرآنی ايران(ايكنا) اظهار كرد: بهاءالدين محمد بن حسين عاملی، از عالمان شيعه و متولد در شهر بعلبك لبنان در سال 957 قمری است. در آن زمان ميان دو دولت صفوی و عثمانی منازعاتی درگرفته بود و اين منازعات به اوج خود رسيده بود.

رحمتی با اشاره به شكست‌های پی‌ درپی ايران در مقابل عثمانی خاطرنشان كرد: از آنجا كه دولت صفوی به جهت ضعف در مقابل دولت عثمانی دچار شكست‌هايی شده بود، اين مطلب منجر به حساسيت دولت عثمانی نسبت به فعاليت‌های جوامع شيعی ساكن در قلمرو دولت و حكومت خود شده بود.

وی افزود: پدر شيخ بهايی در اين سال‌ها به‌همراه مشهورترين فقيه آن زمان يعنی شهيد ثانی، زين‌الدين بن علی عاملی در بعلبك به كار تدريس و تأليف كتاب مشغول بود و به‌همراه شهيد ثانی كتاب‌های حديثی و رجالی را مقابله می‌كردند كه از جمله آنها نسخه‌ای از «تهذيب الاحكام» شيخ طوسی بود كه در مدت اقامت نزديك به دو سال كه شهيد ثانی و حسين بن عبدالصمد در بعلبك داشتند، اين كتاب را با كمك هم با نسخه خطی كهنی كه در اختيارشان بود، با يكديگر مقابله كردند.

عضو هيئت علمی دانشنامه جهان اسلام با اشاره به اتفاقات سال‌های 954 و 955 قمری در شهر بعلبك عنوان كرد: با توجه به شرايط خاص شهر بعلبك در آن زمان، حسين بن عبدالصمد و شهيد ثانی و ديگر عالمان شيعه كه همراه شهيد در مدرسه «نوريه» به تدريس و تحقيق اشتغال داشتند، مجبور به ترك آن شهر شدند.

رحمتی با تأكيد بر اين‌كه در خصوص علت مهاجرت علما از شهر بعلبك مطالب صحيح و كاملی در دست نيست، تصريح كرد: به نظر می‌رسد كه اين قضيه مرتبط با منازعات سياسی و نظامی ميان صفويه و عثمانی و حساسيت‌های شديد نسبت به شيعيان ساكن در قلمرو عثمانی بوده است.

اين محقق و تاريخ‌پژوه در ادامه عنوان كرد: حسين بن عبدالصمد، پدر شيخ بهايی از شهيد ثانی جدا می‌شود و به عراق مهاجرت می‌كند و ظاهراً از آنجا كه برخی از اقوام و خويشان وی در كربلا يا نجف سكونت داشتند، حسين بن عبدالصمد به نزد ايشان می‌رود و شيخ بهايی چند سال از دوران كودكی خود را در نجف يا كربلا سپری كرده است.

عضو هيئت علمی دانشنامه جهان اسلام با بيان اين‌كه اشاره مشخص و روشنی در آثار شيخ بهايی در رابطه با سفر و دوران اقامتش در عراق نيامده است، گفت: شواهد تاريخی فراوانی در دست است كه حسين بن عبدالصمد تا سال 960 قمری در عراق و در يكی از دو شهر كربلا يا نجف سكونت داشته است.

وی با اشاره به ادامه يافتن مشكلات برای خانواده شيخ بهايی در عراق عنوان كرد: هنگامی‌كه يكی از شاگردان پدر شيخ بهايی با او به مشكلی برمی‌خورد، حسين بن عبدالصمد مجبور به ترك عراق می‌شود و همراه خانواده و خويشاوندانش به ايران مهاجرت می‌كند و در نوروز سال 961 قمری به همراه خانواده در اصفهان ساكن می‌شود.

رحمتی افزود: پس از اين سال شيخ بهايی كه بيشتر در كنار پدر بوده به تعليماتی نزد وی می‌پردازد، به‌طوری‌كه بيشترين تعليمات شيخ بهايی از پدرش بوده است. شيخ بهايی در اجازات و اسانيد روايی كه در آثار خود نقل می‌كند، از پدرش به‌عنوان نخستين معلم و كسی‌كه بيشترين تعليمات را از او گرفته ياد می‌كند. با توجه به تبحر حسين بن عبدالصمد در دانش فقه، اصول و رجال داشته، طبيعی است كه شيخ بهايی در تمام اين سال‌ها اين دانش‌ها را از پدر خود فراگرفته باشد.

اين محقق و تاريخ‌پژوه در ادامه اظهار كرد: در همين روزگاران بود كه شاه طهماسب بعد از باخبر شدن از اوضاع و احوال خانواده شيخ بهايی تصميم می‌گيرد حسين بن عبدالصمد كه بزرگ‌ترين فقيه شيعه بوده را از اصفهان به پايتخت خود قزوين فراخواند و منصب شيخ‌الاسلامی را به وی بسپارد.

عضو هيئت علمی دانشنامه جهان اسلام عنوان كرد: البته پس از مدتی حسين بن عبدالصمد به دلايلی به شيخ‌الاسلامی مشهد و هرات منصوب می‌شود، اما شيخ بهايی در همين سال‌ها در قزوين باقی مانده و به تحصيلات خود ادامه داده است.

وی با اشاره به ازدواج شيخ بهايی با دختر شيخ علی بن هلال منشار كركی خاطرنشان كرد: ظاهراً شيخ بهايی پس از اين ازدواج بيشتر ايام عمر خود را در اصفهان گذرانده باشد، هرچند كه هنوز در سال‌شمار زندگی شيخ بهايی ابهامات زيادی وجود دارد.

اين محقق و پژوهشگر افزود: بعد از در گذشت شيخ علی بن منشار كركی، شيخ بهايی به مقام شيخ‌الاسلامی اصفهان منصوب می‌شود، كه البته هنوز اصفهان پايتخت حكومت صفوی نشده است و در زمان شاه عباس اول پايتخت حكومت صفويه می‌شود. در اين سال‌ها شيخ بهايی به تدريس و كتابت برخی از آثار و دادن اجازات به برخی از شاگردان خود می‌پردازد.

رحمتی با بيان اين‌كه مهم‌ترين حادثه در زندگی شيخ بهايی قبل از پايتختی اصفهان، سفر مشهور وی به حجاز در سال 991 قمری است، اضافه كرد: شيخ مدتی را در قلمرو دولت‌های اسلامی به گشت‌وگذار و ديدار با عالمان مسلمان سپری كرده و در مصر با فقيهان برجسته شافعی ارتباط داشته است. وی سپس به بيت‌المقدس و شهرهای حلب و غامد رفته و از طريق شهر تبريز مجدداً به ايران بازگشته و در اصفهان رحل اقامت افكنده است.

عضو هيئت علمی دانشنامه جهان اسلام با اشاره به منصب و مقام شيخ‌الاسلامی اصفهان شيخ بهايی عنوان كرد: در دوران شاه عباس اول، با توجه به اين‌كه شيخ بهايی به مقام شيخ‌الاسلامی اصفهان منسوب می‌شود، شهرت خاصی پيدا می‌كند و تعداد شاگردان وی رو به فزونی می‌گذارد.

وی افزود: شيخ بهايی آثار متعددی تأليف كرده كه به دليل تصدی امور اجتماعی و درگيری در امر آموزش آثاری ناتمام هستند، به‌عنوان مثال می‌توان به كتاب «حبل المتين فی اِحكام اَحكام الدين» كه اثری مفصل در حوزه فقه، حديث و رجال است، اما متأسفانه ناتمام مانده است، اشاره كرد.

رحمتی با بيان اين‌كه در حوزه اصول فقه و دانش رجال و درايه، كتاب «الوجيزه» شيخ بهايی يك اثر مهم به‌شمار می‌آيد كه به‌عنوان يك متن درسی مورد توجه قرار گرفته است، اظهار كرد: در حوزه اجازات و تربيت شاگرد، شيخ بهايی از جمله پرشمارترين عالمان شيعی از جهت كثرت اجازات به‌شمار می‌رود كه ساخت و محتوای ادبی اجازات شيخ بهايی نيز مورد توجه و جالب است و نكات خاص ادبی در آن مشاهده می‌شود.

اين محقق و تاريخ‌پژوه با تأكيد بر اين‌كه آثار به‌دست رسيده از شيخ بهايی، تبحر وی را در علوم اسلامی به‌وضوح نشان می‌دهد، خاطرنشان كرد: كتاب «كشكول» شيخ بهايی كه مجموعه‌ای تدوين شده از برخی از آثار شيخ بهايی است، در حقيقت آينه تمام‌نمای فضای اجتماعی و ادبی آن عصر بوده است.

عضو هيئت علمی دانشنامه جهان اسلام ادامه داد: شيخ با برخی از شاعران معاصر خود نيز در ارتباط بوده و كسانی چون «فصيحی هروی» قصائدی در مدح شيخ سروده‌اند كه اين نكته مورد توجه استاد شفيعی كدكنی قرار گرفته و در مقاله‌ای كوتاه اما پربار به اين موضوع اشاره كرده‌اند.