رئيس پژوهشكده دينپژوهی پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامی گفت: عقلانی و خردگرا بودن عرفان يكی از ويژگیهای عرفان علامه جوادی آملی است و ايشان در آثار خود معتقدند در عرفان نظری عقل هم به عنوان مفتاح و هم به عنوان معيار كاربرد دارد.
حجتالاسلام والمسلمين محمدجواد رودگر، رئيس پژوهشكده دينپژوهی پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامی، در گفتوگو با خبرگزاری قرآنی ايران(ايكنا) در بيان برخی از آرای آيتاللهالعظمی جوادی آملی، اظهار كرد: علامه جوادی آملی معتقدند كه عرفان اصيل و ناب اسلامی دارای نظام و سامانه و ساختار كاملاً مشخصی است. اين نظام بايد از دل آيات، احاديث و ادعيه يا مجموعه معارف وحيانی آموزهها و گزارههای ثقلينی استخراج شود و بتوان به آنها شكل و قالب مشخصی داد.
عرفان اسلامی؛ عرفانی منسجم و روشمند
رئيس پژوهشكده دينپژوهی پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامی افزود: با انجام اين كار در حقيقت عرفان را تحت ولايت وحی قرار دادهايم و وقتی كه عرفان تحت ولايت وحی قرار بگيرد، در اين صورت هماهنگی بين عقل و عشق و برهان و عرفان و شكوفايی اين دو در پرتو وحی نيز تعريف خاص خود را پيدا خواهد كرد. اين نكتهای قابل تأمل است و استاد در مقدمه «عين نضاح» با استفاده از حديث شريف «من اخلص لله اربعين صباحاً» روشمندی عرفان اسلامی را تبيين كردهاند.
وی در تشريح اين مطلب گفت: اين حديث ناظر به اين امر است كه عرفان اسلامی عرفانی روشمند است كه در يك نظام منسجم قرار میگيرد و پس از قرار گرفتن در نظام، اصول، اهداف و روشهای خاص خود را خواهد داشت و اساطين فن و اساتيد برجسته و زبده در حوزه عرفان و در عين حال قرآن، بايد اين اصول و اهداف وروشها را از معارف و منابع غنی متعددی كه در اختيار ماست، استخراج كنند.
رودگر با اشاره به اينكه يكی از خلأهای موجود در جامعه علمی امروز ما آن است كه مانيفست عرفان اسلامی با ادبيات گفتمانی جديد در اختيار عموم جامعه و به ويژه نسل جوان تشنه معرفت و معنويت و فضيلت قرار نگرفته است، ادامه داد: عرفان هنوز پردهنشينی خاص خود را در حوزههای علمی و نظری و نيز عرفان عملی دارد. البته اين امر شايد از جهاتی درست باشد؛ چراكه درگاه و ساحت خاص عرفان، در مقام عينيت، هر كسی را به خود راه نمیدهد.
اين محقق و پژوهشگر عرفان اسلامی تصريح كرد: در مقام عينيت و واقع اينگونه نيست كه همه افراد بتوانند در اين حوزه قرار گيرند. حوزه عرفان حوزه بسيار دشوار و پيچيده بوده و نيازمند مجاهدتهای علمی و عملی بسيار است و از اين جهت، چهبسا كه بايد پردهنشين باشد، اما از يك جهت ديگر كه به بركت انقلاب اسلامی و انفاس قدسيه امام راحل(ره) در جامعه معنويت خاصی اوج گرفته و گسترانده شده و ذائقه عموم جامعه و بهويژه نسل جوان، به سمت معنويت و عرفان گرايش پيدا كرده است.
اطلاق لفظ «عرفان» بر معنويتهای جديد نادرست است
وی با تأكيد بر اينكه اين گرايش را بايد جهت و شكل داده و به قول امروزیها مديريت و مهندسی كرد، عنوان كرد: يكی از راههای اين امر همين است كه عرفان حقيقی را از دل قرآن و احاديث و ادعيه مأثور معصومين(ع) استخراج كرده و با ادبيان نوآمد و جديد تبيين كنيم. «عرفان های كاذب» تعبيری متناقض است و اطلاق لفظ عرفان بر آنها نادرست است، اما متأسفانه اين اصطلاح استعمال شده و شيوع پيدا كرده است.
رئيس پژوهشكده دينپژوهی پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامی:
: عقل شكوفا شده در پرتو وحی، عقل سليم فطری، عقلی كه استعلاء معرفتی پيدا كرده و عقلی كه از شوائب شك و شبهه(در حوزه نظری) و شهوت و شهرت(در حوزه عملی) مبرا و منزه است، میتواند معيار سنجش كشف و شهدهای عرفانی قرار گيرد
رئيس پژوهشكده دينپژوهی پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامی اضافه كرد: ساحت عرفان ساحتی قدسی است و گرايشها و معنويتهای جديد مطرح شده كاملاً زمينی بوده و اطلاق لفظ عرفان بر آنها درست نيست. عرفانهای بدلی و معنويتهای نوپديد ـ كه معنويت به معنای واقعی كلمه نيستند ـ صرفاً برخی مقولات روانشناختی و فراروانشناختی را ترويج و تبليغ میكنند.
شارح «رساله الولاية» علامه طباطبايی افزود: اگر ما بتوانيم عرفان حقيقی را به جامعه و بهويژه نسل جوان ابلاغ و القاء كنيم، به جرأت میتوان گفت كه بيش از نيمی از كار را در جهت مبارزه با عرفانهای بدلی و معنويتهای كاذب طی كردهايم. اين از جمله اموری است كه علامه جوادی آملی بر روی آن بسيار تكيه داشتهاند. ايشان مطلبی را درباره روشمندیها و ساختارمندیها طرح كردهاند كه اگر ما آن را الگو قرار دهيم و پس از آن كار منسجم تحقيقاتی در اين زمينه صورت گيرد، شايد بتوان در اين جهت قدمهای مؤثری را برداشت.
نقش عقل در عرفان اسلامی
وی عقلانی و خردگرا بودن عرفان را از ديگر ويژگیهای عرفان آيتاللهالعظمی جوادی آملی برشمرد و خاطرنشان كرد: ايشان در مباحث خود در كتاب «منزلت عقل در هندسه معرفت دينی» و يا در برخی از آثار ديگر خويش از جمله در كتاب «دين شناسی» اين بحث را مطرحكرده و عقل را به سه دسته عقل مفتاح، عقل مصباح و عقل معيار تقسيم كردهاند.
رودگر در توضيح اين مطلب گفت: ايشان اين تقسيم را با استفاده از احاديث انجام دادهاند و بنده با استفاده از ادبيات ايشان، به نكتهای در باب عرفان نظری اشاره میكنم. به اعتقاد بنده در عرفان نظری گفتمان عقل حاكميت و مديريت دارد و عقل است كه نقش اول، بنيادين و برجسته را ايفا میكند. در اين عرفان عقل هم به عنوان مفتاح و هم به عنوان معيار كاربرد دارد.
ورود به ساحت عرفان مستلزم عقلی رشد يافته است
وی در تشريح مراد خود از كاربرد عقل مفتاح در ورود به مباحث عرفان نظری گفت: اين امر بدان معناست كه ما هنگام ورود به حوزه عرفان نظری بايد به لحاظ عقل علمی رشد يافته باشيم. بزرگان ما از جمله علامه جوادی آملی و علامه حسنزاده آملی از علامه طباطبايی و ديگران نقل كردهاند كه كسی كه میخواهد وارد حوزه عرفان شود، بايد منطقيات و عقلانيات او استحكام پيدا كرده باشد و حتی به لحاظ علمی سطح بالای دروس منطق و كلام و فلسفه را گذرانده باشد؛ يعنی پس از ممارستهای عقلانی وارد حوزه عرفان شود.
عقل مفتاح؛ كليد ورود به ساحت عرفان
اين محقق و پژوهشگر با تأكيد بر تجهيز به كليد عقل مفتاحی هنگام ورود خانه عرفان افزود: از سوی ديگر و پس از ورود به خانه عرفان با مسائل و آموزههای مختلفی مواجه میشويم. اين مسائل و آموزهها، اصول، عناصر و مؤلفههای گوناگونی كه در عرفان نظری مطرح است، حتی بايد در بسياری از مواضع رمزگشايی، تبيين، تحليل و اثبات شود. همين مقوله وحدت شخصی وجود نياز به استدلال و برهان دارد و خود عارفان ما نيز چنين كاری كردهاند.
رئيس پژوهشكده دينپژوهی پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامی در تشريح سخنان خود خاطرنشان كرد: شاگردان ابنعربی اين مسير طولانی را طی كرده تا اينكه به حكمت متعاليه صدرايی منتهی شده است. در حكمت متعاليه صدرايی براهين قوی و قويمی در اثبات و تبيين وحدت شخصی وجود اقامه شده و كسی كه در صدد تبيين مسائل عميق عرفان نظری را كه يكی از مهمترين مسائل عميق آن كه بنيادیترين و كليدیترين آنها بحث توحيد عرفانی در قالب توحيد وجودی، توحيد صمدی، وحدت شخصی وجود و بحث «بود و نمود» است، نيازمند عقل رشديافته، عقل تجريدی و عقل استعلاء يافته است.
عقل معيار؛ ميزان سنجش رهآورد شهودی
نويسنده كتابهای «عرفان قرآن» و «زهره آسمان» ادامه داد: جالب اينكه در عرفان عملی نيز وقتی كه يك عارف میخواهد تا رهآورد شهودی خود را به ديگران انتقال دهد، نيازمند عقل معيار است. اين نكته در بسياری از آثار چاپ شده استاد جوادی آملی از جمله در شرح تمهيدالقواعد ابنتركه و جلد سيزدهم تفسير موضوعی قرآن مجيد، تفسير انسان به انسان و آثار ديگر مشاهده میشود.
محمدجواد رودگر:
عرفان اسلامی عرفانی روشمند است كه در يك نظام منسجم قرار میگيرد و پس از قرار گرفتن در نظام، اصول، اهداف و روشهای خاص خود را خواهد داشت و اساطين فن و اساتيد برجسته و زبده در حوزه عرفان و در عين حال قرآن، بايد اين اصول و اهداف وروشها را از معارف و منابع غنی متعددی كه در اختيار ماست، استخراج كنند
وی عنوان كرد: ايشان در اين آثار بر اين نكته تكيه میكنند خود عارفان ـ از جمله ابنتركه در اواخر كتاب تمهيدالقواعد ـ عقل را ميزان و منطق سنجش صدق و كذب مدعيات عرفانی میدانند؛ يعنی رهاورد عرفان عملی در حوزه عرفان نظری بايد با عقل معيار سنجيده شود و يكی از آن معيارها و موازين سنجش شهود عرفانی و تشخيص رحمانی يا شيطانی بودن و ملكی يا ملكوتی بودن آن عقل معيار است.
شارح «رساله الولاية» علامه طباطبايی تصريح كرد: عقل حجت الهی است و اين حجت از منظر علامه جوادی آملی در ساحتهای مختلف مانند عقل تجربی، عقل نيمهتجريدی و عقل تجريدی نيز مطرح میشود؛ يعنی عقل در حوزههای علوم تجربی كاربرد دارد، در علوم فلسفی كه نيز كاربرد عقل كاملاً روشن است و مبنای آن مبنای عقلانی است، در حوزههای عرفانی و عرفان نظری بهويژه در بخش شهودات عرفان عملی كه در قالب عرفان نظری تبيين میشوند، نيز اين عقل است كه نقش نخست و برجسته را دارد.
وحی عقل را تربيت میكند
اين محقق و پژوهشگر عرفان اسلامی با تأكيد بر اينكه وحی، عقل را تربيت و مديريت كرده و به فعليت میرساند، خاطرنشان كرد: عقل شكوفا شده در پرتو وحی، عقل سليم فطری، عقلی كه استعلاء معرفتی پيدا كرده و عقلی كه از شوائب شك و شبهه(در حوزه نظری) و شهوت و شهرت(در حوزه عملی) مبرا و منزه است، میتواند معيار قرار گيرد؛ همانگونه كه ما كشف و شهود غيرمعصوم را میتوانيم با كشف و شهود معصوم(ع) مورد سنجش قرار دهيم، با عقل مقطوع نيز میتوانيم آن را مورد سنجش و ارزيابی قرار دهيم.
سنجش عقل و شهود غيرمعصوم با عقل و شهود معصوم(ع)
وی تأكيد كرد: در سنجش عقل و شهود غيرمعصوم به وسيله عقل و شهود معصوم(ع) نيز راهنما و دليل ما عقل است: «العقل دليل المؤمن». همانگونه كه نظريات در فلسفه بايد به ضروريات و بديهيات برگردند، در عرفان نيز همينگونه است. بايد بحثهای كشف و شهودی به بديهيات برگردد و ابده بديهيات كشف و شهود معصوم(ع) است.
اين محقق و پژوهشگر ادامه داد: بديهيات ديگر در اين سنجش بديهيات عقلانی است و اگر كشف و شهودی با بديهيات عقلانی در تعارض و تضاد بود، به نفع بديهيات عقليه حكم صادر خواهد شد. پس عقل در اين محكمه، حَكَم و حاكم است و اين نكتهای است كه استاد در مواضع گوناگون از آن سخن به ميان آوردهاند.
رئيس پژوهشكده دينپژوهی پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامی در اثبات اينكه عرفان اصيل اسلامی عرفان عقلانی است، تصريح كرد: آنچه كه در مقام كشف شهود يك سالك و عارف بدان دست میيابد، ما در توزين تجربيات سلوكی و عرفانی به كمك عقل و نقل بايد آنها را مورد سنجش قرار دهيم؛ نقل در اينجا به مباحث وحيانی و عقل نيز به دريافتهای عقلانی وجود انسان برمیگردد و فعليتهايی كه آن عقل پيدا میكند.