جام جم آنلاين: مستند تلويزيوني يكي از گونه‌هاي مهم و اصلي رسانه تلويزيون در سراسر جهان است و بخش مهمي از برنامه‌هاي تمام شبكه‌هاي تلويزيون جهان اختصاص به آثار مستندي دارد كه در زمينه‌ها و رشته‌هاي مختلف تهيه و توليد مي‌شوند. مستندهاي تلويزيوني رشته وسيعي از چيزهاي مختلف را دربرمي‌گيرد كه از سياست، ادبيات و هنر گرفته تا ورزش، حيات‌وحش، سيارات و ... را تحت پوشش خود قرار مي‌دهد.
به‌همين دليل است كه منتقدان مي‌گويند مستندهاي تلويزيوني مثل چشمه جوشان و متحركي هستند كه هيچ‌وقت به پايان نمي‌رسند و تا ابد ادامه دارند. فيلمسازان مستند كه اصطلاحا از آنها با عنوان مستندساز اسم برده مي‌شود، هر سال با دوربين‌ به شكار موضوعات مورد علاقه خود و تماشاگران كنجكاو مي‌پردازند و با ساخته‌هاي هيجان‌انگيز و نفسگير خود، عموم بينندگان تلويزيوني را در سراسر جهان به هيجان آورده و گاهي باعث شوكه‌شدنشان مي‌شوند.

دوربين اين مستندسازان سراغ سوژه‌هايي مي‌رود و دنياهايي را به تصوير مي‌كشد كه معمولا بسياري از آدم‌ها جرات ورود به اين مكان‌ها و رويارويي با اين سوژه‌ها را ندارند. علت استقبال بالاي تماشاگران از آثار مستند به خاطر آن است كه در فيلم‌ها و مجموعه‌هاي مستند، چيزهايي را مي‌بينند و با دنياهايي روبه‌رو مي‌شوند كه شايد در عالم واقعيت هيچ‌وقت نتوانند به آنها نزديك شوند. هر مستندسازي با فيلم خود بينندگان تلويزيوني را به مجلس خاص دعوت مي‌كند كه امكان تجربه‌اندوزي‌اش فقط و فقط به واسطه دوربين (با چشم سوم) اين فيلمساز است.

مستند تلويزيوني يا سينمايي؟

مستندسازي از ديرباز به 2 بخش مستند تلويزيوني و مستند سينمايي تقسيم شده است. از آنجا كه معمولا فيلم‌هاي مستند (به دليل حال و هواي سنگين و غيرداستاني‌شان) در سالن‌هاي سينما مشتري زيادي ندارند و نمي‌توانند جمع كثيري از تماشاگران را جذب كنند، مستندسازان سينمايي هميشه چشم اميد به حمايت‌هاي مادي و معنوي شبكه‌هاي تلويزيوني داشته و دارند. شبكه‌هاي تلويزيوني هم هميشه به 3 شكل از مستندسازان سينمايي حمايت كرده‌اند. مسوولان شبكه‌هاي تلويزيوني از يك‌سو روي توليدات سينمايي مستند سرمايه‌گذاري مي‌كنند و از سوي ديگر، فيلم‌هاي مستند آنها را پس از اكران عمومي‌شان در شبكه‌هاي خود (و در يك ساعت خوب و پربيننده) پخش مي‌كنند. سومين كمك و همراهي شبكه‌هاي تلويزيوني از مستندسازان سينمايي، دعوت از آنها براي ساخت مجموعه‌هاي تلويزيوني است. اين اقدامي است كه هميشه با استقبال عموم مستندسازان همراه است.

يك مستند تلويزيوني اختصاصا براي تلويزيون و پخش از آن توليد مي‌شود. بعضي وقت‌ها هم اين مستندها اختصاصا براي پخش و نمايش از شبكه‌‌ها و كانال‌هاي مستند ساخته مي‌شوند. در عين حال، شبكه‌هاي تلويزيوني به مناسبت ايام و موقعيت‌هاي خاص سياسي و تاريخي هم دستور ساخت مستندهايي را مي‌دهند كه در شبكه‌هاي خبري روي آنتن مي‌روند. نكته مشترك در تمام اين مستندها اين است كه فقط براي پخش از شبكه‌هاي تلويزيوني تهيه و توليد مي‌شوند و نيتي براي اكران عمومي‌شان در سالن‌هاي سينماها نيست. يك مثال خوب در رابطه با مستندهاي تلويزيوني،‌ آثاري هستند كه از آنها با عنوان «مستندهاي سفر» اسم مي‌برند.

اين فيلم‌ها و مجموعه‌ها بيشتر از شبكه‌هاي تلويزيوني مربوط به مسائل صنعت توريسم و جغرافيا (همچون شبكه نشنال جئوگرافي)‌ پخش مي‌شوند. همچنين فيلم‌ها و مجموعه‌هاي مستند تلويزيوني در مراسم‌ها و جاهايي مثل انجمن‌هاي فيلم همه نمايش داده مي‌شوند و اكران سينمايي آنها فقط در مراكز و سالن‌هاي سينمايي خاص است كه اختصاص به نمايش كارهاي مستند دارند. در اين بين، البته يك استثنا هم وجود دارد. در برخي موارد خاص،‌ مستندهاي تلويزيوني به قدري محبوب و پرسروصدا مي‌شوند كه نياز به يك نمايش و پخش وسيع‌تر و عمومي‌تر احساس مي‌شود و در اين حالت، اين مستند در سالن‌هاي عمومي سينماها و در تعداد قابل توجهي از آنها، به نمايش عمومي در مي‌آيند.

توسعه شبكه‌‌هاي مستند

با رونق گرفتن توليد فيلم‌ها و مجموعه‌هاي مستند و استقبال خوب تماشاگران تلويزيوني از آنها نياز به شبكه‌هاي خاص مستند بيش از گذشته احساس شد. همين نياز بود كه مسوولان شبكه‌هاي تلويزيوني (و همچنين كلان سرمايه‌داران مستقل و علاقه‌مند به گونه مستند)‌ را به فكر تاسيس شبكه‌هاي تلويزيوني ويژه‌اي كرد كه اختصاص به نمايش و پخش كارهاي مستند دارد. اين احساس و نياز در ابتداي كار چندان جدي نگرفته نشد و سوالي كه در اين رابطه مطرح مي‌شد، اين بود كه مگر صبر و حوصله تماشاگران معمولي چقدر است كه بخواهند ببيننده شبكه‌اي باشند كه اختصاص به پخش فيلم‌ها و مجموعه‌هاي مستند و غير داستاني دارد؟ به همين دليل، تاسيس شبكه‌هاي تلويزيوني مستند كمي با تاخير و اكراه صورت گرفت. شبكه ديسكاوري كه در سال 1985 فعاليت رسمي خود را آغاز كرد، يكي از اولين و معروف‌ترين شبكه‌هاي مستند تلويزيوني است. اين شبكه با شعار «جهان فقط پر از ترس و بيم است» فعاليت‌هاي خود را گسترش داد و زبان آن انگليسي است، اما دامنه فعاليت آن منحصر به يك كشور خاص نيست و محصولات مستند سراسر جهان را به نمايش مي‌گذارد. اين شبكه تلويزيوني به تدريج و در طول ساليان مختلف صاحب زيرشاخه‌هاي زيادي شد كه در حال حاضر تعداد آنها به 10 شبكه و واحد كوچك‌تر مي‌رسد. اين واحدها شامل شاخه‌هايي مثل علم، فضا، طبيعت، سلامتي و حتي برنامه‌اي از اوپرا وينفري مجري سرشناس و سياهپوست تلويزيوني مي‌شود.

كشف ديسكاوري

شبكه ديسكاوري يك شبكه كابلي آمريكايي است كه توسط جان هندريكز تاسيس شده است. هدف اصلي اين شبكه توليد برنامه‌هاي مختلفي درباره تكنولوژي، علوم پيشرفته و تاريخ است.

نكته: شبكه ديسكاوري يك شبكه كابلي آمريكايي است كه توسط جان هندريكز تاسيس شده است. هدف اصلي اين شبكه توليد برنامه‌هاي مختلفي درباره تكنولوژي علوم پيشرفته و تاريخ است
برنامه‌هاي مستند تاريخي شبكه اختصاص به رويدادها و مسائل بومي دارد و در عين حال، توليد برنامه‌هاي خاص خانواده‌ها و تماشاگران جوان‌تر را از وظايف اصلي خود مي‌داند، شبكه ديسكاوري در تابستان 1985 با سرمايه‌اي 5 ميليون دلاري و با كمك شبكه بي‌بي‌سي كار خود را آغاز كرد. در ابتداي كار، فقط حدود 156 هزار خانه در آمريكا مي‌توانست برنامه‌هاي شبكه را دريافت كند. در ابتداي كار برنامه‌هاي شبكه براي 12ساعت و در فاصله 3 بعدازظهر تا 3 نيمه‌شب پخش مي‌شد. در سال‌هاي اول تاسيس شبكه، تعدادي برنامه روسي (كه تخصص خوبي در ساخت مستند داشتند)‌ پخش شد.

با گذشت زمان، ديسكاوري مستندسازان خودش را پيدا و آنها فيلم‌ها و مجموعه‌هايي اختصاصا براي اين شبكه ساختند. در پايان پنجمين سال افتتاح شبكه، بيش از 50 ميليون خانواده آمريكايي بيننده برنامه‌هاي آن بودند. در حال حاضر، بيش از 92 كشور جهان برنامه‌هاي شبكه ديسكاوري را دريافت مي‌كنند. اين شبكه به يك دليل ديگر هم شهرت دارد، دليلي كه مي‌تواند الهام‌بخش خوبي براي توليد يك كار مستند درباره شبكه‌هاي تلويزيوني مستند باشد!‌ در سال 2010 مردي مسلح با ورود به ساختمان مركزي شبكه، يكي از كارمندان را زخمي و عده‌‌اي را گروگان گرفت. با دخالت ماموران پليس اين حادثه خاتمه يافت و مرد مهاجم هم‌ جان خود را از دست داد. اين مرد قبل از ورود به ساختمان شبكه در اينترنت مقاله‌اي منتشر كرده و انتقاداتي را به برنامه‌هاي شبكه ديسكاوري وارد كرده بود.

تاريخ‌سازي مستند

شبكه تاريخ (هيستوري)‌ اول ژانويه 1995 كار خود را شروع كرد و مثل ديسكاوري يك شبكه كابلي است و برنامه‌هاي آن شامل يك سري نمايش‌هاي واقعي (كه به ريالتي شوز معروف هستند)‌ و كارهاي مستند مي‌شود كه به طرح و بررسي مسائل تاريخي مي‌پردازد. كارهاي مستند اين شبكه هر دو وجه رويدادهاي معاصر و قديمي تاريخي را در بر مي‌گيرد و برخي از توليدات آن فضاي واقعيت و تخيل را درهم مي‌آميزد و روايتي دگرگون و ويژه از تاريخ و اتفاقات آن ارائه مي‌دهد. يكي از مشخصه‌هاي اين شبكه مستند اين است كه در دهه 90 رسانه‌هاي گروهي به شوخي از آن به عنوان «شبكه آدولف هيتلر»‌ اسم مي‌بردند! علت اصلي اين نامگذاري هم اين است كه در آن ايام، بخش عمده نمايش‌هاي شبكه اختصاص به رويدادهاي دوران جنگ جهاني دوم دانست كه هيتلر شخصيت و بازيگر اصلي آن بود و به قول منتقدان، چپ و راست روي صفحه تلويزيون ظاهر مي‌شد! شبكه ميليتاري شبكه خواهر هيستوري و يكي از زيرمجموعه‌هاي آن است كه اختصاص به برنامه‌ها و مجموعه‌هاي تاريخي جنگي و نظامي دارد. سال 2003 پخش مستند «مردي كه كندي را كشت» باعث سر و صدا و انتقادهاي زيادي به شبكه شد.

در امتداد جغرافيا

شبكه نشنال جئوگرافي از معدود شبكه‌هاي مستند بين‌المللي است كه شهرت ويژه‌اي بين عموم تماشاگران دارد و نامي بسيار آشنا براي هر بيننده تلويزيوني است. اين شبكه سال 1997 تاسيس شد و يك مجله معروف ماهانه را هم نمايندگي مي‌كند. برنامه‌هايي كه از اين شبكه پخش مي‌شود طيف وسيعي از موضوعات مختلف اجتماعي، تاريخي، سياسي، فرهنگي، هنري، محيط زيستي و... را در بر مي‌گيرد. شبكه تلويزيوني فوكس (وابسته به كمپاني سينمايي قديمي فوكس قرن بيستم)‌ مالك اين شبكه مستند است. اين شبكه اولين بار برنامه‌هايش را براي انگلستان، اروپا و استراليا پخش كرد، ولي حالا مي‌توان برنامه‌هاي آن را در بيش از 143 كشور تماشا كرد. اين برنامه‌ها براي 160 ميليون منزل و به 25 زبان زنده دنيا روي آنتن مي‌رود. پخش برنامه‌هاي شبكه در آمريكاي شمالي از سال 2001 آغاز شد.

الجزيره هم مستند دارد

شبكه تلويزيوني الجزيره هم يك واحد ويژه مستند دارد. شبكه مستند تلويزيوني الجزيره از اول ژانويه سال 2007 فعاليت‌هاي رسمي خود را آغاز كرد. فرق اين شبكه با بقيه شبكه‌هاي مستند در اين است كه فقط اقدام به پخش فيلم‌هاي مستند مي‌كند و تا به حال مجموعه يا برنامه مستند نداشته است. اين فيلم‌ها به طرح و بررسي موضوعات مختلف و متفاوت سياسي، هنري، تاريخي و علمي مي‌پردازد.

مسوولان اين شبكه مدعي‌اند بيش از 15 درصد از محصولاتي كه نمايش مي‌دهند از توليدات خود آنهاست و توسط هنرمندان عرب كشورهاي مختلف عربي و آفريقايي و خاورميانه تهيه و توليد شده است. اين شبكه كه بيشتر به‌عنوان شبكه‌اي سياسي شناخته شده، در تلاش است تا جمع بيشتري از بينندگان را جذب خود كند و توانسته در كشورهاي منطقه آسيا و عرب زبان تماشاگران زيادي به دست بياورد. برنامه‌هاي اين شبكه به انگليسي پخش مي‌شود و مسوولان آن، اين نوع پخش را امتياز و عامل مهمي براي جذب تماشاگران اروپايي و آمريكايي مي‌دانند.

شبكه داكيومنتري (مستند)‌ هم يك شبكه كانادايي است كه از سوي انستيتوي ملي فيلم كانادا و سي‌بي‌سي (شركت برنامه‌سازي تلويزيوني كانادا)‌ حمايت مي‌شود. اين شبكه سال 2001 راه‌اندازي شد و هم فيلم‌هاي مستند را به نمايش مي‌گذارد و هم مجموعه‌هاي مستند را.

تي‌وي‌گايد / مترجم: كيكاووس زياري