بحث بر سر نام خلیج فارس
نام بدنه آبی که شبه جزیره عربستان را از ایران جدا می سازد، از دهه 1.960 توسط برخی کشورهای عرب مورد مباحثه قرار گرفته است. این خلیج که در پی سرزمین پارس (ایران) قرار دارد، از لحاظ تاریخی خلیج فارس نامیده می شود. اما، به دلیل وجود رقابت میان پارسیان و اعراب، همراه با پیدایش پان-عربیسم و ملی گرایی عربی، در برخی کشورهای عرب، بطور برجسته از نام خلیج عرب استفاده می کنند. البته نام هایی فراتر از این دو نیز برای این بدنه از آب به کار رفته یا پیشنهاد شده است. در دههٔ ۱۹۶۰ میلادی و با اوج گرفتن پان عربیسم، برخی از کشورهای عربی خلیج فارس را با نام «خلیج عربی» یاد کردند. ایران، به نوبهٔ خود با تصویب دو قطعنامه در سازمان ملل متحد، نام خلیج پارس را رسماً وارد اسناد این سازمان کرد. قطع‌نامهٔ نخستین به شمارهٔ UNAD ۳۱۱/Qen در ۵ مارس ۱۹۷۱، و مورد دوم به شمارهٔ UNLA ۴۵٫۸.۲ در ۱۰ اوت ۱۹۸۴ تصویب شدند.
دید کلی
در بیشتر نقشه های چاپ شده پیش از سال 1.960، و در بیشتر نقشه ها، اسناد و معاهدات بین المللی امروزی، این بدنه از آب با نام «خلیج فارس» شناخته می شود که بازتاب کاربرد سنتی آن، از زمان جغرافی دانان استرابون و بطلیموس، و واقعیت های ژئوپولیتیک امپراتوری قدرتمند پارس (ایران) آن زمان است، که تمام خط ساحلی شمالی آن خلیج و بخشی از امارت های محلی در سواحل عربستان را دربرداشت. اما تا دهه 1.960، همراه برآمدن ملی گرایی عربی، برخی کشورهای عرب، دربردارنده آنهایی که با ایران مرز مشترک دارند، استفاده گسترده از واژه بندی «خلیج عرب» را، بمنظور اشاره به این آبراه، پذیرفتند. این اقدام، همراه با کاهش نفوذ ایران در اولیت های اقتصادی و سیاسی جهان غرب انگلیسی زبان، افزایش پذیرش نام «خلیج عرب» را در سیاست منطقه ای و تجارت وابسته به نفت به همراه داشت.
تا پایان سده 19 میلادی، «خلیج عرب» برای اشاره به آنچه که بعنوان «دریای سرخ» شناخته می شود، به کار می رفته است. این کاربرد [برای دریای سرخ] نیز توسط «استرابون» و «بطلیموس»، که آن را Sinus Arabicus می نامیدند، به درون نقشه های اروپایی راه پیدا کرد. هر دوی این جغرافیدانان، از نام «خلیج فارس» برای اشاره به بدنه آبی که بین شبه جزیره عربستان و ایران است استفاده می کردند. در دوران صدر اسلام، جغرافی دانان مسلمان این بدنه را «بحر فارس» یا «خلیج فارس» می خواندند. پس از آن، بیشتر نقشه های اروپایی در آغاز دوران امروزی، آنگاه که به خلیج فارس اشاره می کردند، از واژه بندی مشابه (Sinus Persicus) استفاده می کردند، که به احتمال این نام را از منابع اسلامی گرفته بودند. برای مدت کوتاهی نیز در سده 17 میلادی، واژه بندی «خلیج بصره» مورد استفاده قرار گرفت، که به شهر بصره، یک بندر تجاری مهم در کشور عراق، اشاره داشت (با وجود مسافت طولانی میان آن شهر با خلیج فارس). روزنامه تایمز نیز در شماره منتشر شده خود در سال 1.840 میلادی، به خلیج فارس با عنوان «دریای بریتانیا» اشاره می کند.
نام های جایگزین پیشنهادی
برخی گروه ها برای اشاره به این بدنه آبی، از نام «خلیج» یا «خلیج عرب و فارس» استفاده می کنند. پس از انقلاب اسلامی ایران در سال 1.979 میلادی، برخی افراد درون گروه های اسلامی استفاده از نام «خلیج اسلامی» را پیشنهاد دادند. مبتکر واژه بندی «خلیج اسلامی» مشخص نیست، با این حال برخی می پندارند که چهره های برجسته سالهای نخستین جمهوری اسلامی دربرگیرنده روح الله خمینی، مهدی بازرگان، و صادق خلخالی ممکن است از این اندیشه پشتیبانی کرده باشند. این اندیشه پس از آنکه ایران مورد تاخت و تاز عراق، همسایه مسلمان خود قرار گرفت، به سرعت برچیده شد. بنام ترین چهره دیگری که بتازگی از واژه بندی «خلیج اسلامی» استفاده کرده، «اسامه بن لادن» است که از این واژه در سال 1.990 میلادی استفاده کرد.
گالری نقشه
|
|
|
|
نقشه منطقه ای که نشان دهنده نام «بحر فارس» به زبان عربی است، از سده 9 میلادی از کتاب الاقالیم نوشته استخری جغرافیدان ایرانی. |
نقشه فرانسوی به تاریخ 1.740 |
نقشه جرارد مِرکاتور به سال 1.595 که نشان دهنده واژه بندی «خلیج پارس» (Mare di Mesendin olim Persicus sinus) است. |
نقشه از سال 1.610 توسط نقشه کش هلندی یودوکوس هوندیوس که از واژه بندی «Persicus» استفاده کرده است. |
نقشه ای توسط آبراهام اورتِلیوس به تاریخ 1.580 که از واژه بندی «خلیج پارس» (MAR MESENDIN ol. Sinus Persicus) استفاده کرده است. |
نقشه دیگری از سده 16 که واژه بندی «Sinus Persicus» در پایین نقشه سمت راست نمایان است. |
نقشه سوئیسی به تاریخ 1.540، که برپایه جغرافیای بطلیموس است. |
نقشه جیاکومو گَستَلدی، حدود 1.548، که توسط جرارد تیبِتس، تاریخ نگار نقشه کش، بعنوان نخستین نقشه نوین منطقه علامت گذاری شده است. |
نقشه جان جًنسون، سده 17 میلادی (MARE ELCATIF olim SINUS PERSICUS) |
نقشه فرانسوی به تاریخ 1.540. |
نقشه ای از سال 1.531 که نشان دهنده نام Sinus Persicus است. |
نقشه ای از واژه نامه جامع هنر، علوم و ادبیات نوشته آبراهام ریز، به سال 1.820. توجه کنید که «دریای عرب» در زیر عمان امروزی مشخص شده است. |
نقشه توسط سباستیان مونستِر، 1.588. |
پیشینه جعل نام خلیج
درباره نام خلیج فارس تا اوایل دههٔ ۱۹۶۰ میلادی هیچ گونه بحث و جدلی در میان نبوده و در تمام منابع اروپایی و آسیایی و امریکایی و دانشنامه‌ها و نقشه‌های جغرافیایی این کشورها نام خلیج فارس در تمام زبان‌ها به همین نام ذکر شده‌است. اصطلاح «خلیج عربی» برای نخستین بار در دوره تحت قیمومت شیخ نشین‌های خلیج فارس توسط کارگزاران انگلیس و بطور ویژه از طرف یکی از نمایندگان سیاسی انگلیس مقیم در خلیج فارس به نام رودریک اوون در کتابی بنام حبابهای طلایی در خلیج عربی در سال ۱۹۵۸ نوشت که «من در تمام کتب و نقشه‌های جغرافیایی نامی غیر از خلیج فارس ندیده بودم ولی در چند سال اقامت در سواحل خلیج فارس متوجه شدم که ساکنان ساحل عرب هستند بنابر این ادب حکم می‌کند که این خلیج را عربی بنامیم» وی و فرد دیگری بنام سر چارلز بلگریو به قصد تفرقه بین ایران و کشورهای عرب این موضوع را مطرح کردند. سر چارلز بلگریو که بیش از ۳۰ سال نماینده سیاسی و کارگزار دولت انگلیس در خلیج فارس بوده‌است، بعد از مراجعت به انگلستان در سال ۱۹۶۶ کتابی درباره سواحل جنوبی خلیج فارس منتشر کرد و در آن نوشت که «عرب‌ها ترجیح می‌دهند خلیج فارس را خلیج عربی بنامند». این نماینده قطعا پیش از انتشار کتاب و مراجعت به انگلستان در تماس با مقامات امارات جنوبی خلیج فارس این فکر را در آنها القا کرده‌است و تصادفی نیست که بلافاصله پس از انتشار کتاب سرچارلز بلگریو که نام قبلی سواحل جنوبی خلیج فارس یعنی «ساحل دزدان» را بر روی کتاب خود نهاده اصطلاح «الخلیج العربی» در مطبوعات کشورهای عربی رواج پیدا کند و در مکاتبات رسمی به زبان انگلیسی نیز اصطلاح «آرابیان گولف» جایگزین اصطلاح معمول و رایج قدیمی «پرشین گولف» می‌شود.
دیدگاه ایران
ایران به شدت از واژه بندی تاریخی «خلیج فارس» در برابر «خلیج عرب» دفاع می کند. دولت ایران در روز ۱۳ مرداد سال ۱۳۳۷ به دلیل تغییر نام خلیج فارس به خلیج عربی از سوی عراق و برخی دیگر از کشورهای عربی و انگلیس اعتراض خود را به دولت جدید عراق به رهبری قاسم که با یک کودتای نظامی بر سر کار آمده بود و تمایل به حرکت‌های آزادی خواهانه مصر به رهبری جمال عبدالناصر داشت، اعلام کرد.
همچنین دولت ایران در همان زمان در برابر این نام مجعول واکنش نشان داد و گمرک و پست ایران از قبول محموله‌هایی که به جای خلیج فارس نام خلیج عربی بر روی آن نوشته شده بود، خودداری کرد. ایران همچنین در مجامع و کنفرانس‌های بین‌المللی نیز در صورت به کار بردن این اصطلاح ساختگی از سوی نمایندگان کشورهای عرب واکنش نشان می‌داد. در این زمان بعضی از کشورهای عربی حتی اعتبار هنگفتی از محل درآمدهای کلان نفتی خود در اختیار بعضی از ماموران سیاسی در خارج می‌گذاردند تا با تطمیع مطبوعات خارجی نام مجعول خلیج عربی را به جای خلیج فارس رواج بدهند. در نیمه نخست بهمن ماه سال ۱۳۷۰ خورشیدی سر ویراستار سازمان ملل متحد با اشاره به اعتراض‌های پیاپی نمایندگان ایران در آن سازمان به استفاده از نام ساختگی خلیج عربی در اسناد این سازمان از کارکنان سازمان ملل خواسته تا اعتراض دولت ایران را همیشه در نظر داشته باشند. کار به جایی رسید که در یازدهم شهریور سال ۱۳۷۱ هنگامی که حیدر ابوبکر العطاس نخست وزیر جمهوری یمن در اجلاس سران جنبش عدم تعهد که در جاکارتا پایتخت اندونزی برگزار می‌شد، از نام ساختگی خلیج عربی استفاده کرد، با اعتراض شدید نمایندگان ایرانی رو به رو شد. او سرانجام از نمایندگان ایران عذرخواهی کرد. و این عمل را غیر عمد خواند.
دیدگاه دولت های عرب
بیشتر کشورهای عربی، دربرگیرنده شورای همکاری کشورهای عرب خلیج [فارس]، بر نام «خلیج عرب» صحه گذاشته اند و برخی دیگر دربردارنده امارات متحده عربی، استفاده از واژه بندی «خلیج فارس» را در سرتاسر آن سرزمین تحریم نموده است. این تحریم در امارات متحده عربی برای کتاب های درسی، انتشارات و روزنامه ها بکار بسته می شود.
در بیست سال گذشته، مقالات و کتاب‌هایی که در دفاع از تغییر نام خلیج‌فارس در همین کشورهای تازه پایه گذاری شده، منتشر شده، بر سه موضوع استوار است:
۱ـ «پلینی»، تاریخ‌نگار رومی قرن اول میلادی در کتاب خود همواره این دریا را خلیج عربی گفته‌است. ۲ـ در سال ۱۷۶۲ «کارستن نیبور» نوشته‌است: سواحل خلیج‌فارس تابع دولت ایران نیست!
۳ـ «رودریک اوون» در کتاب «حبابهای طلایی در خلیج عربی» نوشته‌است: در همه نقشه‌هایی که دیده‌ام، خلیج‌فارس در آنها ثبت شده، اما من با زندگی در بحرین دریافتم که ساکنان دو سوی این دریا عرب هستند، پس ادب حکم می‌کند که این دریا را «خلیج عربی» بنامیم. ۴ـ کشورهای عربی بیشتر از ایران هستند.
دیدگاه اشخاص ثالث
سامان ملل
سازمان ملل چندین بار از کارکنان دبیرخانه اس درخواست کرده است که تنها از واژه بندی «خلیج فارس» بعنوان استاندارد طراحی جغرافیایی برای این بدنه از آب استفاده کنند. دبیرخانه سازمان ملل به تازگی دو بخشنامه در سال های 1.994 و 1.999 متشر نموده است که موضع آن سازمان را درباره این موضوع تصریح می کند.\
دبیرکل سازمان ملل در حین قطعنامه شماره 27 715A در 23 آوریل 1.925 شورای اقتصادی و اجتماعی، گروهی از کارشناسان نام های جغرافیایی را برپا و «خلیج فارس» را نام رسمی این بدنه از آب اعلام داشت.
استفاده از نام «خلیج عرب» توسط هشتمین کنفرانس استانداردسازی نام های جغرافیایی سازمان ملل در 27 اوت -سپتامبر 2.002، «نکوهیده» توصیف شد.
ایالات متحده
در ایالات متحده برپایه تصمیم سال 1.917 هیأت نام های جغرافیایی وزارت امور خارجه، «خلیج فارس» به رسمیت شناخت هشده است. بر پایه آن تصمیم: «از آنجا که توسط هیأت نام های جغرافیایی ایالت متحده به رسمیت شناخته شده است، نام بدنه آبی که میان ایران و دولت های عربی شورای همکاری خلیج قرار دارد، خلیج فارس است. عرب ها به دلایل سیاسی، گهگاه به آن با عنوان خلیج عرب یا عربی اشاره می کنند».
در سال های اخیر، به علت همکاری فزاینده با کشورهای عرب خلیج فارس، شعبه های گوناگون نیروهای مسلح فرمان هایی برای اعضای خود صادر کرده اند که زمانی که در منطقه در حال انجام عملیات هستند، بمنظور پیروی از قراردادهای محلی یا بطور ساده پیروی از قوانین محلی که استفاده از «خلیج فارس» را تحریم می کند (مانند امارات متحده عربی)، از واژه بندی «خلیج عرب» استفاده کنند (خلیج فارس هنوز در انتشارات و تارنما های رسمی به کار می رود).
همچنین به دلایل مشابه، شعبه های دانشگاه های آمریکایی در منطقه نیز در مواد آموزشی خود، ارجاع به «خلیج فارس» را از قلم انداخته اند.
پادشاهی متحده
کمیسیون دائمی نام های جغرافیایی برای استفاده رسمی در برتانیای دولت پادشاهی متحده، «خلیج فارس» را بعنوان نام درست این بنده از آب اعلام کرده است.
اطلس ها و دیگر رسانه ها
در سال 2.004، انجمن جغرافیایی ملی (یکی از بزرگترین سازمان های علمی و آموزشی غیرانتفاعی دنیا در ایالات متحده آمریکا)، ویرایش تازه ای اطس جغرافیای ملی جهانی خود منتشر ساخت از واژه بندی «خلیج عرب» بعنوان نام دیگر (با تایپ مشابه و در پرانتز) «خلیج فارس» استفاده کرد. این موضوع موجب اعتراضات سنگین بسیاری از ایرانیان، بویژه جامعه کاربران اینترنتی گشت که نتیجه آن، تحریم انتشارات آن انجمن توسط دولت ایران شد. آن انجمن در 30 دامبر 2.004، از تصمیم خود بازگشت و یک اطلس تجدید نظر شده را منتشر ساخته، ارجاع پرانتزی را برداشت و یادداشتی را افزود: «از نظر تاریخی و بطور عمومی خلیج فارس شناخته می شود، برخی به این بدنه از آب با عنوان خلیج عرب اشاره می کنند». همچنین، نام های عربی جزایر سه گانه را نیز برداشت و انها را با نام های ایرانی جایگزین نمود.
سالنامه 2.000 اسویشیتد پرس توضیح می دهد: خلیج فارس یک نام ثبت شده طولانی مدت، و بهترین گزینه است. «برخی ملت های عرب آن را خلیج عرب می نامند. از خلیج فارس تنها در نقل قول های مستقیم بکار ببرید و در متنی توضیح دهید که این بدنه از آب بیشتر بعنوان خلیج فارس شناخته شده است».
برخی اطلس ها و رسانه ها نیز بدون هر گونه توضیفی تنها از واژه بندی «خلیج» استفاده می کنند. ایران این امر را یک کاربرد بی طرفانه نمی پندارد و به آن بعنوان بخشی از همکاری فعالانه برای از یاد بردن نام تاریخی آن نگاه می کند. در همین راستا، ایران در 15 ژوئن 2.006 فروش اکونومیست را در ایران ممنوع اعلام کرد زیرا یک نقشه مهم در آن، خلیج فارس را با عنوان «خلیج» نشان داده بود.
منابع:
Persian Gulf naming dispute
http://fa.wikipedia.org/wiki/نام_خلیج_فارس