جام جم آنلاين: در دنياي كنوني، توسعه پايدار و پيشرفت هر كشور و رفاه هر ملتي مرهون كشف، پرورش، حفظ و نگهداري نخبگان و سرمايه‌هاي علمي، فرهنگي و هنري آن كشور است.

نخبگان، علما، پژوهشگران و هنرمندان مي‌توانند موجبات توسعه علمي و فناوري، توسعه متوازن، پايدار و همه‌جانبه و ترقي و تعالي كشور را فراهم سازند بنابراين شناسايي، برقراري ارتباط و حمايت از اين قشر نخبه، تقويت‌انگيزه و جلب مشاركت آنان در زمينه‌هاي گوناگون در راستاي توليد علم و توسعه فناوري از اولويت‌هاي ويژه كشورهاي موفق است.

صندوق حمايت از پژوهشگران كشور به عنوان يك نهاد حمايتي در حوزه علم و فناوري از سال 82 زير نظر معاون اول رئيس‌جمهور آغاز به كار نمود و پس از تشكيل معاونت علمي و فناوري رياست جمهوري فعاليت‌هاي خود را در چارچوب اين معاونت ادامه داد. هدف از تاسيس صندوق، ارائه كمك‌ها و خدمات حمايتي مادي و معنوي به پژوهشگران ايراني اعم از حقيقي و حقوقي، در داخل و خارج كشور (با اولويت پژوهشگران داخلي) براي شكوفايي امور تحقيقاتي در راستاي توليد علم و فناوري و بهره‌مندشدن مردم از نتايج آنها در كشور است.

امروز با گذشت 8 سال از فعاليت‌هاي اين صندوق شاهد رشد چشمگير فعاليت‌ها و تحت پوشش قراردادن تعداد زيادي از پژوهشگران و فناوران و حمايت از طرح‌هاي پژوهشي و فناوري متنوع در كشور توسط اين صندوق هستيم. صندوق حمايت از پژوهشگران كشور در گفت‌وگويي اختصاصي با دكتر علي حيدري سرپرست صندوق، فعاليت‌هاي اصلي صندوق و مسائل مرتبط با آن را بررسي مي‌كند.

گفت‌وگويمان را بخوانيد.

ابتدا درباره ساختار صندوق حمايت از پژوهشگران كشور توضيح مي‌دهيد؟

همان‌طور كه مستحضريد صندوق حمايت از پژوهشگران كشور يك نهاد دولتي و حقوقي مستقل است كه به‌صورت هيات امنايي اداره شده و محل آن در نهاد رياست جمهوري است. سرمايه صندوق از محل كمك‌هاي دولتي، تسهيلات سيستم بانكي و سرمايه‌گذاري‌هاي وجوه مازاد صندوق، دريافت كمك و هداياي اشخاص حقيقي و حقوقي تامين مي‌شود. رئيس صندوق بالاترين مقام اجرايي صندوق است كه پس از تصويب هيات امناء و با حكم رئيس هيات امناء براي مدت 4 سال منصوب مي‌شود. رياست هيات امناي صندوق را معاون علمي و فناوري رياست جمهوري به‌عهده دارد. فعاليت‌هاي علمي و فناوري صندوق زير نظر كميته علمي به عنوان يكي ديگر از اركان صندوق انجام مي‌گيرد كه اعضاي آن به عنوان يك بازوي تخصصي و مشورتي به پيشنهاد رئيس صندوق و حكم رئيس هيات امناء تعيين مي‌شود.

مهم‌ترين فعاليت‌هاي صندوق چه موضوعاتي است؟

فعاليت‌هاي صندوق در 2 حوزه حمايت از فعاليت‌هاي پژوهشي و حمايت از توسعه و به‌كارگيري فناوري‌هاي جديد مي‌باشد. در رابطه با حمايت از فعاليت‌هاي پژوهشي 2 فعاليت اصلي صندوق عبارت است از حمايت از انجام طرح‌هاي تحقيقاتي مورد نياز كشور و اعطاي كرسي پژوهشي به محققان تراز اول كشور. در رابطه با حمايت از توسعه و به‌كارگيري فناوري‌هاي جديد نيز صندوق 2 نوع فعاليت اصلي را طي چند سال اخير داشته است كه عبارتند از حمايت از تجاري‌سازي فناوري‌هاي جديد با تاكيد بر تجاري‌سازي دستاوردهاي طرح‌هاي پژوهشي مورد حمايت صندوق و همچنين حمايت از ثبت اختراعات با اولويت حمايت از ثبت اختراعات محققان ايراني در سطح بين‌المللي.

اهداف راه‌اندازي صندوق چيست؟

هدف از تاسيس صندوق، ارائه كمك‌ها و خدمات حمايتي مادي و معنوي به پژوهشگران ايراني اعم از حقيقي و حقوقي براي شكوفايي امور تحقيقاتي در راستاي توليد علم و فناوري و بهره‌مندشدن مردم از نتايج آنها در كشور هستند. زمينه اصلي فعاليت صندوق عبارت ‌است از انجام حمايت‌هاي مالي و معنوي همه‌جانبه از پژوهشگران ايراني، دانشگاهي و غيردانشگاهي در داخل و خارج از كشور در راستاي ارتقاي كمي و كيفي توليد علم و توسعه فناوري و فراهم‌كردن زمينه مناسب براي بهره‌گيري كشور از نتايج تحقيقات و توليدات علمي در سطوح ملي و بين‌المللي است.

فراهم‌كردن زمينه تبادل اطلاعات پژوهشي، ايجاد ساختار و زمينه‌هاي مناسب جهت همكاري‌هاي پژوهشي، بسترسازي مناسب جهت توليد و انتقال فناوري، حمايت از ثبت اختراعات و اكتشافات و نتايج پژوهش‌ها، كمك به گسترش مرزهاي دانش و توليد علم، كمك به تجاري‌سازي نتايج پژوهش و تسهيل در بهره‌گيري جامعه از نتايج پژوهش‌ها از جمله ديگر اهداف اصلي در راه‌اندازي صندوق محسوب مي‌شود. صندوق حمايت از پژوهشگران كشور تلاش دارد با حمايت از توسعه ثبت اختراعات و تجاري‌سازي نتايج فعاليت‌هاي پژوهشي محققان كشور و استفاده از مزيت‌هاي متراتب، فاصله بين تحقيق و توسعه (R&D) را كوتاه كرده و ارتباط بين مراكز علمي و صنعتي را به شكل اصولي و علمي ساماندهي و حمايت كند.

اولويت‌هاي مورد نظر در پذيرش پروژه‌هاي تحقيقاتي توسط صندوق حمايت از پژوهشگران كشور چيست؟

سياست اصولي صندوق حمايت از پژوهشگران كشور در حمايت از پروژه‌هاي تحقيقاتي بر چند عنصر استوار است. اول اين‌كه طرح‌هاي پژوهشي در راستاي جهت‌گيري‌هاي كلان علمي و فناوري كشور باشد كه در اسناد بالادستي همچون چشم‌انداز 20 ساله، سياست‌هاي كلان ابلاغي رهبر معظم انقلاب، نقشه جامع علمي كشور و سياست‌هاي حاكم بر برنامه پنجم توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي كشور تصريح شده است. دوم انطباق اين‌گونه طرح‌ها با نيازها و اولويت‌هاي حياتي كشور است. سوم استفاده كمك نتايج اين طرح‌ها به بهره‌گيري از ظرفيت منابع و مزيت‌هاي كشور است و نهايتا اين‌كه در راستاي تكميل زنجيره علم و فناوري در كشور و متمركز بر حوزه‌هايي باشد كه توسط نهادها و مراكز تحقيقاتي پوشش داده نشده است. به بيان ديگر از طرح‌هاي پژوهشي‌ اي حمايت خواهد شد كه تكراري و مشابه با فعاليت‌هاي تحقيقاتي جاري در مراكز علمي كشور نباشد و بتواند حلقه‌هاي مفقوده موجود را پوشش دهد. در اين راستا كميته علمي با همكاري كميته‌هاي تخصصي پژوهشي دهگانه صندوق حمايت از پژوهشگران كشور موظف هستند به‌طور ادواري حوزه‌هاي تحقيقاتي واجد اولويت در رشته‌هاي تخصصي مختلف را احصاء نموده و آن را از طريق وبگاه اينترنتي صندوق در اختيار پژوهشگران علاقه‌مند قرار دهند.

علاوه بر موارد فوق، داشتن ويژگي‌هايي همچون كار پژوهشي تيمي، حوزه‌هاي ميان‌رشته‌اي و فرارشته‌اي، ايجاد زمينه براي همكاري بين مراكز علمي و صنعتي كشور، كمك به توسعه تبادل و همكاري بين محققان و مراكز علمي داخل و خارج از كشور، پروژه‌هاي تحقيقاتي پژوهشگران زن، پژوهشگران و استادان جوان و كمك به توسعه علمي مناطق كمتر توسعه‌يافته و محروم كشور از جمله موارد واجد اولويت براي پذيرش پروژه‌هاي تحقيقاتي در صندوق است.

به اين ترتيب تاكنون چند طرح تحقيقاتي مورد حمايت صندوق قرار گرفته است؟

در مجموع بيش از 2700 طرح پژوهشي تاكنون به صندوق تحويل شده است كه از اين تعداد 285 طرح پژوهشي در دست بررسي است، 593 طرح پژوهشي مورد تاييد قرار گرفته و در حال اجراست، 379 طرح‌ پژوهشي با حمايت صندوق خاتمه يافته و 1395 طرح نيز فاقد اولويت شناخته شده است.

مجريان و ناظران طرح‌هاي پژوهشي مورد حمايت صندوق از استادان برجسته كشور هستند. صندوق حمايت از پژوهشگران كشور از مجموع ظرفيت‌هاي علمي دانشگاه‌ها در رشته‌هاي مختلف براي انجام طرح‌هاي پژوهشي استفاده كرده و در حال حاضر بيش از 6 هزار نفر از اعضاي هيات علمي دانشگاه‌ با صندوق همكاري مي‌كنند. در نظر داريم با برگزاري منظم نشست‌هاي مختلف در سطوح ملي و منطقه‌اي ضمن تقدير از زحمات ناظران و داوران طرح‌هاي پژوهشي برتر صندوق، زمينه را براي بهره‌گيري هرچه بيشتر از ظرفيت و توانمندي‌هاي اين عزيزان فراهم كنيم.

با توجه به مطالبات رهبر معظم انقلاب در زمينه تحول در علوم انساني و رسالت ملي صندوق در اين زمينه، طي دوره مديريت جديد صندوق كميته‌هاي تخصصي از 6 كميته به 10 كميته افزايش يافت كه كميته‌هاي جديد با رويكرد بازسازماندهي و توسعه تحقيقات در حوزه علوم انساني و هنر و پاسخگويي به نيازهاي تحقيقاتي كشور در زمينه سياستگذاري علم و فناوري شكل گرفته است. در اين راستا كميته‌هاي تخصصي معارف و علوم اسلامي، مديريت و اقتصاد، علوم انساني و اجتماعي و هنر و معماري با تركيب اعضاي جديد شكل گرفته است و كميته سياستگذاري علم و فناوري نيز در حال شكل‌گيري است.

آيا چاپ مقالات «ISI» تنها دستاورد اصلي صندوق از انجام طرح‌هاي پژوهشي است؟

خير! در حال حاضر، صرف چاپ مقاله ISI براي حمايت از طرح‌هاي پژوهشي كافي نبوده و همان‌طور كه بيان شد فعاليت‌هاي پژوهشي مورد حمايت بايد كاربردي و ناظر بر حل مشكلات كشور باشند.

بررسي دستاوردهاي طرح‌هاي پژوهشي مورد حمايت صندوق طي سنوات گذشته نشان مي‌دهد علاوه بر چاپ بيش از 700 مقاله در مجلات علمي معتبر بين‌المللي نمايه‌شده در ISI، توليد دانش فني و نمونه محصول، ثبت اختراع و تجاري‌سازي موارد معدودي از آنها محقق شده است، اما با توجه به نيازهاي كشور و اولويت‌هاي ذكرشده در اسناد بالادستي اين وضعيت در سطح مطلوب و شايسته ايران اسلامي و ظرفيت علمي و فناوري كشور نيست و بايد اصلاحاتي در اين زمينه صورت گيرد. به همين منظور اولويت‌هاي مورد نظر صندوق براي حمايت از طرح‌هاي پژوهشي كه در فرآيند بازنگري قرار دارد بزودي اعلام خواهد شد.

بخش ديگري از فعاليت‌هاي صندوق در حوزه تجاري‌سازي طرح‌هاي دانش‌بنيان قرار دارد. در اين بخش فعاليت‌هاي صندوق چگونه بوده است؟

اين بخش از حمايت‌ها شامل تجاري‌سازي دستاوردهاي طرح‌هاي پژوهشي صندوق و تجاري‌سازي طرح‌هاي علمي و فناورانه متقاضيان خارج از صندوق است. از ابتداي سال جاري آيين‌نامه‌ تجاري‌سازي صندوق با رويكرد كمك به توسعه اقتصاد دانش‌بنيان در كشور اصلاح شده است. نكته بااهميت در اين بخش، فعاليت شركت‌هاي سرمايه‌گذار خطرپذير در كشورهاي پيشرفته است. معمولا در اين كشورها نرخ بازده شركت‌هاي مخاطره‌پذير، 2 برابر متوسط نرخ بازده بورس آن كشورهاست. بنابراين با توجه به اهميت اين موضوع، براي اولين بار در كشور مجوز تاسيس بزرگ‌ترين شركت سرمايه‌گذاري مخاطره‌پذير از هيات امناي صندوق حمايت از پژوهشگران كشور ‌اسفند سال گذشته اخذ و فرآيند اخذ مجوزهاي قانوني از نهادهاي مسوول براي تاسيس آن در حال پيگيري است. همچنين در اين زمينه راه‌اندازي صندوق ملي نوآوري و شكوفايي با سرمايه‌اي بالغ بر 3 هزار ميليارد تومان، تحولي بزرگ در توسعه‌ علم و فناوري كشور محسوب مي‌شود و تاسيس شركت سرمايه‌گذاري مخاطره‌پذير مقدمه‌اي براي فعاليت موثر اين صندوق خواهد بود. البته مسائل و مشكلات فراواني در حوزه تجاري‌سازي محصولات فناورانه در كشور وجود دارد. به عنوان مثال افرادي متولي تجاري‌سازي اين محصولات در كشور هستند كه اغلب تخصص يا تجربه اقتصادي و مالي نداشته و تنها تخصص فني دارند.

در راستاي حمايت از شركت‌هاي دانش‌بنيان چه اقداماتي در صندوق صورت گرفته است؟

شركت‌هاي دانش‌بنياني كه مورد حمايت صندوق قرار مي‌گيرند 2 دسته‌اند؛ دسته اول شركت‌هاي دانش‌بنياني را شامل مي‌شود كه تقاضاي استفاده از حمايت‌هاي مالي صندوق در زمينه ثبت بين‌المللي اختراعات و تجاري‌سازي طرح‌هاي فناورانه خود را دارند، دسته دوم شركت‌هاي دانش‌بنياني هستند كه از سوي معاونت علمي و فناوري رياست جمهوري و ستادهاي راهبردي فناوري شناسايي و براي حمايت از فعاليت‌هاي تجاري‌سازي به صندوق معرفي و در قالب اعتبارات معاونت علمي و فناوري رئيس‌جمهور مورد حمايت قرار مي‌گيرند. اين گونه شركت‌ها چنانچه بخواهند نمونه محصول خود را وارد بازار كنند، فرآيند تجاري‌سازي آنها تامين مالي مي‌شود كه به صورت تسهيلات و مشاركت خواهد بود. شرايط واگذاري تسهيلات و وام‌ها از سوي صندوق حمايت از پژوهشگران نسبت به بانك‌ها در نرخ سود و شرايط بازپرداخت و تضامين متفاوت است.

بخش سوم فعاليت‌هاي صندوق حمايت از پژوهشگران كشور حمايت از ثبت اختراعات است، در اين زمينه اقدامات صندوق چيست؟

حيدري: كشور ايران در توليد علم در بين كشورهاي اسلامي رتبه دوم را دارد و از نظر رشد توليد علم، طي ساليان اخير جايگاه بسيارخوبي در سطح جهان كسب كرده است
ثبت اختراعات در دنيا داراي ارزش اقتصادي و فناورانه ويژه است. در حال حاضر ثبت اختراع در جهان به 2 صورت اعلامي و ثبت علمي انجام مي‌شود كه در ايران ثبت اختراعات عمدتا به صورت اعلامي است. رويكرد جديد صندوق حمايت از پژوهشگران كشور حمايت از اختراعات ثبت‌شده فناورانه داخلي و بين‌المللي خواهد بود كه بتواند تاييديه علمي سازمان‌هاي مختلف كشور را دريافت كنند. همچنين كمك به توسعه و تعميق فرهنگ و زيرساخت نرم‌افزاري ثبت اختراع در كشور با تاكيد بر مراكز علمي و تحقيقاتي از اولويت‌هاي جديد صندوق در اين حوزه است. در همين زمينه با توجه به وجود شبكه‌ ايده يا به‌طور كلي بورس ايده در كشورهاي پيشرفته صنعتي، به دنبال ايجاد بورس ايده در بازار سرمايه كشور هستيم.

در اين بخش تاكنون در صندوق از چند اختراع حمايت شده است؟

در حال حاضر صندوق حمايت از پژوهشگران كشور 50 درصد هزينه ثبت اختراعات بين‌المللي را پرداخت مي‌كند و تاكنون 313 تقاضاي ثبت بين‌المللي اختراع به صندوق ارائه شده است كه از اين بين‌ 162 درخواست ثبت اختراع در دست بررسي است، 70 درخواست ثبت اختراع از دستور كار خارج شده و با 70 مخترع نيز براي حمايت از ثبت بين‌المللي اختراع آنها قرارداد امضا شده است. تاكنون 11 ثبت اختراع بين‌المللي توسط ايرانيان با حمايت‌هاي صندوق صورت گرفته است كه با توجه به كل آمار اختراعات ثبت شده بين‌المللي كشور، در مجموع نقش ويژه صندوق در اين زمينه مشهود است. طي سنوات گذشته حداكثر 12 هزار اختراع در كشور ثبت شده است‌كه اين آمار نسبت به كشورهاي توسعه يافته و در حال توسعه بسيار ناچيز است.

با توجه به رشد روز افزون ثبت اختراعات در كشور طي سال‌هاي اخير، وضعيت تجاري‌سازي اختراعات در كشور را چگونه ارزيابي مي‌كنيد؟

در عصر اقتصاد دانش بنيان به‌واسطه سهولت مبادله دانش نسبت به مبادله كالا، فضاي رقابتي در سطح جهان تشديد شده است. در اين شرايط كشوري موفق خواهد بود كه بتواند زنجيره تبديل دانش به ثروت را موثرتر اجرا كند. يكي از بخش‌هاي اين فرآيند و چرخه، ثبت اختراع است. ثبت اختراع ابزاري است كه به دارنده دانش و تخصص خاص كمك مي‌كند تا بتواند دانش خود را به راه‌حل فني تبديل و به جامعه عرضه نمايد.

تبديل اختراعات به مراحل عام براي بهره‌برداري جامعه تجاري‌سازي نام دارد كه در صورت تحقق چنين موضوعي خلق ثروت رخ مي‌دهد. اما اگر ايده به مرحله تجاري‌سازي نرسد، ماندن آن در حالت پتنت و عدم تجاري‌سازي نه تنها مثبت نخواهد بود بلكه پيامد منفي هم مي‌تواند داشته باشد، به‌طوري كه ديگران از دانش و فناوري شما اطلاع يافته و آن را مورد استفاده قرار داده و به نفع خود تجاري‌سازي مي‌كنند. بنابراين چنانچه اختراع ثبت شده را تجاري‌سازي نكنيم در واقع هزينه‌اي صورت گرفته اما از آن محصولي بدست نيامده است. در حال حاضر در كشور ما اختراعات بسياري كه توسط محققان انجام و ثبت شده است متاسفانه راهي به تجاري‌سازي پيدا نمي‌كنند. البته مشكلات فراواني در اين مسير قرار دارد كه در راستاي رفع آن بايد اقدامات اساسي صورت گيرد.

همان‌طور كه مستحضريد اكثر مخترعان، سرمايه لازم براي تجاري‌سازي ايده‌هاي خود را ندارند، دلايل خلأ موجود بين اختراعات و تجاري‌سازي چيست؟

اين مساله چند علت دارد؛ برخي از اين علت‌ها به مخترعان و فناوران بر‌مي‌گردد. ظاهرا دانش و تخصص در اختيار كسي است كه سرمايه ندارد، اما براي تجاري‌سازي‌ ايده تنها پول كفايت نمي‌كند، بلكه به مهارت‌هاي تجاري‌سازي و مديريتي خاصي نياز است. متاسفانه به‌واسطه اين كه زنجيره دانش و صنعت كشور با يكديگر مرتبط نيست، كساني كه در حوزه دانش و فناوري كار مي‌كنند ديد مناسبي از فضاي كسب وكار ندارند. حتي اگر پول هم در اختيار آنها قرار بگيرد نمي‌توانند ايده‌ها را به نحو مطلوب تجاري‌سازي كنند. مانع دوم به واسطه اين كه رابطه دانشگاه و صنعت و حوزه علمي و تجربي در كشور، رابطه منسجم و يكپارچه‌اي نيست و مخترعان توان و مهارت لازم براي تجاري‌سازي را ندارند لذا فعالان صنعتي بايد متولي اين كار شوند، اما متاسفانه افراد حاضر در صنعت نيز اين بخش را بخوبي نمي‌شناسند و اطلاع مناسبي از قابليت‌ها و ظرفيت بخش علمي كشور ندارند و حتي اگر شناخت داشته باشند اعتماد و اعتقاد لازم به توان و ظرفيت اين بخش را ندارند. از سوي ديگر زير‌ساخت بخش اقتصادي كشور به گونه‌اي است كه ريسك در حوزه توليد بالاست، از اين‌رو كسي كه صاحب ثروت است به جاي اين كه ثروت خود را در دانش فني و توليد صنعتي آن سرمايه‌گذاري كند تمايل بيشتري دارد كه در بخش‌هاي غيرتوليدي سرمايه‌گذاري كند و‌ ‌بخش‌هاي تجاري و خدماتي كشور به شدت رشد مي‌كند، اما بخش‌هاي توليدي مبتني برفناوري ضعيف باقي مي‌ماند. به عنوان مثال براساس متوسط نرخ جهاني اعلام شده در گزارشات تحقيقي، در حوزه سلامت و بخصوص دارو 8 سال زمان مي‌برد كه از تحقيقات به محصول برسيم. در صورتي كه در يك سيكل تجاري ممكن است در 2 يا 3 ماه يكبار گردش پول رخ دهد. البته لازم به ذكر است كه جايگاه اين موضوع در اسناد بالادستي و ميزان توجه سياستگذاران و تصميم‌گيران كلان كشور به اهميت اين مساله، نسبت به گذشته بهبود يافته است، به طوري كه در سند چشم‌انداز 20 ساله تاكيد خاص بر علم و فناوري شده و نقشه جامع علمي كشور به صورت مشخص جايگاه ايران را تعريف كرده است. به صورت مشخص در راهبردهاي كلان نقشه جامع علمي كشور، بحث تجاري‌سازي مورد تاكيد خاص قرار گرفته است. اين امر نشان‌دهنده آن است كه سياستگذاران به‌درستي به نقش و اهميت تجاري‌سازي پي برده‌اند، اما عملياتي شدن اين اسناد و به منصه ظهور رسيدن آن زمان‌بر است. ضمنا قابل ذكر است كه دبيرخانه شوراي‌عالي انقلاب فرهنگي اخيرا نسبت به تدوين سند ملي تجاري‌سازي اهتمام ورزيده‌ و صندوق حمايت از پژوهشگران كشور در چارچوب معاونت علمي و فناوري رئيس‌جمهور نقش فعالي در اين زمينه برعهده گرفته است. به‌طور كلي مي‌توان گفت سياستگذاران ملي اهميت چالش موجود را درك كرده‌ و براي حل آن اقداماتي را در نظر دارند، اما تنها به اتكاي سياستگذاران ملي اين چالش حل نمي‌شود و نيازمند تقويت ارتباط صنعت و دانشگاه، ارتقاي سطح درك شرايط كسب و كار در بين پژوهشگران و فناوران، ارتقاي مهارت‌هاي مديريتي در اين قشر و از سوي ديگر افزايش ريسك‌پذيري صنايع و سرمايه‌گذاران و ارتقاي توان ورود به حوزه‌هاي دانش نوين هستيم.

نكته ديگر اين كه كشور از بعد شاخص‌هاي علمي در حال حاضر از وضعيت خوبي برخوردار است، به طوري كه كشور ايران در توليد علم در بين كشورهاي اسلامي رتبه دوم را دارد و از نظر رشد توليد علم، طي ساليان اخير جايگاه بسيارخوبي در سطح جهان كسب كرده ‌، اما اين رتبه در زمينه فناوري تحقق نيافته است. اين امر نشان مي‌دهد كه جريان خروشان توليد علم در كشور راه افتاده اما نتوانسته در بخش كاربردي و صنعتي اين جريان با قدرت ادامه يابد تا به ثروت تبديل شود.

كرسي‌هاي پژوهشي به عنوان يكي از حوزه‌هاي فعاليت صندوق تاكنون به چند استاد برتر اعطا شده است؟

براساس رويه‌هاي جاري صندوق، اعطاي كرسي‌هاي پژوهشي به اساتيد برجسته و صاحب سبك انجام مي‌شود. طي سال‌هاي اخير صندوق نگاه جديدي به اين بخش از حمايت‌ها داشته است. تاكنون به 20 نفر از استادان دانشگاه‌ها و مراكز تحقيقاتي كشور به دليل انجام فعاليت‌هاي پژوهشي مؤثر در حوزه‌هاي مختلف علمي و فناوري توسط صندوق، كرسي پژوهشي اعطا شده است كه اين استادان در دانشگاه‌هاي كشور فعال بوده، پژوهش‌هاي تاثيرگذار داشته و در حوزه‌ تخصصي خود داراي سبك خاصي هستند. لازم به ذكر است كه سازوكار و چارچوب اعطاي كرسي‌هاي پژوهشي در صندوق با تاكيد بر حمايت از تيم‌هاي تحقيقاتي مساله محور، توسعه فعاليت قطب‌هاي علمي كشور، توسعه مراكز تحقيقاتي فعال در حوزه‌هاي اولويت‌دار در سطح كشور، حمايت ويژه از استادان نخبه جوان و توسعه علمي در مناطق پيراموني كشور در حال بازنگري است.

با توجه به اين‌كه اسناد بالادستي بر تجاري‌سازي دانش فني تاكيد كرده و از سوي ديگر ماهيت علم و فناوري واجد ريسك و عدم اطمينان قابل توجه است ، به نظر شما آيا نيازمند سرمايه‌گذاري خطرپذير از سوي دولت نيستيم و اقدامات صندوق در اين رابطه چيست؟

بله! نكته اساسي در اين زمينه اين است كه جنس سرمايه‌گذاري در حوزه‌هاي دانش فناوري و بويژه محصولات «هايتك» با جنس سرمايه‌گذاري در حوزه‌هاي معمولي متفاوت است و به واسطه ماهيت پويا و ريسك نهفته در اين بخش، ابزارها و نگرش سنتي سرمايه‌گذاري در اين حوزه جواب نمي‌دهد، از اين‌رو در ادبيات مالي جديد بحث‌ سرمايه‌گذاري مخاطره‌پذير (VC) مطرح شده است. سرمايه‌گذاري مخاطره‌پذير توسط يك شخص حقيقي يا حقوقي كه درك و دانش لازم براي خلق ثروت از علم و فناوري را دارد انجام مي‌گيرد. اين شخص ريسك كوتاه مدت سرمايه‌گذاري در اين حوزه را مي‌پذيرد به اميد اين‌كه به سود بيشتري در بلند مدت دست يابد. البته از نگاه مالي گفته مي‌شود كه رابطه منطقي بين ريسك و بازده وجود دارد، اگر ريسك معقولانه بالاتري پذيرفته شود بازده بيشتري به‌دست مي‌آيد. چنانچه درصدد ايجاد و توسعه اقتصاد دانش بنيان در كشور هستيم بايد بخش سرمايه‌گذاري مخاطره‌پذير تقويت شود.

در حال حاضر سرمايه‌گذاري مخاطره‌پذير در كشور در مرحله طفوليت قراردارد و در حال شكل‌گيري است. صندوق حمايت از پژوهشگران در واقع خود چنين نقشي دارد، اما با توجه به اين كه صندوق يك نهاد دولتي است چنانچه ريسكي را بپذيرد مبتني بر منابع دولت است، در حالي كه سرمايه‌گذاري مخاطره‌پذير بايد توسط بخش خصوصي و با قواعد كسب و كار انجام شود.

از اين رو صندوق براي ايجاد يك ساختار چابك مبتني بر منطق كسب و كار براي سرمايه‌گذاري و حمايت موثر از طرح‌هاي دانش بنيان، در نظر دارد يك شركت سرمايه‌گذاري مخاطره‌پذير (VC) را تحت پوشش خود تاسيس كند.

البته تاكنون صندوق حمايت از پژوهشگران در حوزه كسب و كار مبتني بر علم و دانش ، سرمايه گذاري مي‌كرده است ، اما براساس رويكرد جديد و با نگاه سرمايه‌گذاري مخاطره‌پذير، صندوق مشاركت فعالتري در شكل‌گيري و مديريت تجاري‌سازي طرح‌ها خواهد داشت.

با توجه به اين‌كه براساس قانون برنامه پنجم توسعه، تاسيس شركت دولتي جديد ممنوع است مگر با مجوز مجلس و با عنايت به اين كه صندوق به صورت هيات امنايي اداره مي‌شود و در چارچوب قوانين موجود اجازه تاسيس شركت در حوزه علم و فناوري به دانشگاه‌ها و مراكز تحقيقاتي داده شده است، لذا در حال پيگيري مجوزهاي قانوني هستيم تا شركت VC با مالكيت صد در صدي براي صندوق را راه‌اندازي كنيم.

با توجه به اين‌كه در سال‌هاي اخير شركت‌هاي دانش‌بنيان خصوصي فعال در حوزه فناوري‌هاي نوين در كشور افزايش يافته‌اند، چرا هنوز تعريف روشني از اين‌گونه شركت‌ها در جامعه وجود ندارد؟

شركت‌هاي دانش بنيان شركت‌هايي هستند كه موضوع فعاليت آنها علم و فناوري است. در قانون حمايت از شركت‌هاي دانش بنيان تعريفي براي اين شركت‌ها ارائه شده است، اما به نظر من اين تعريف هنوز داراي ابهام است و تعريف ملي ما از شركت‌هاي دانش بنيان شفاف و مبتني بر يك يا چند شاخص معين نيست. به صرف اين كه تعدادي اعضاي هيات علمي دانشگاه شركتي را تاسيس كنند، لزوما اين، شركت دانش بنيان نخواهد بود. ممكن است اين افراد در چارچوب يك شركت دانشگاهي به عرصه تجارت بپردازند. در كشورهاي توسعه يافته براي بخش فناوري‌هاي پيشرفته «هايتك» شاخص‌هاي تعريفي مختلفي ارائه شده است كه يكي از آنها نرخ تحقيق و توسعه است.

براساس اين شاخص ، صنايعي ‌هايتك‌ محسوب مي‌شوند كه به‌طور متوسط بالاي 5/8 درصد از هزينه‌هاي توليد سالانه خود را به فعاليت‌هاي تحقيق و توسعه تخصيص دهند. يعني اگر كسب و كاري در اين حوزه قصد پايدار ماندن ‌ دارد، بايد بخش قابل‌توجهي از درآمد خود را صرف كسب دانش و توسعه فناوري كند.

اين نوع فعاليت‌ها را مي‌توان دانش بنيان ناميد. اما متاسفانه به علت نبود آمار روشن از هزينه‌هاي تحقيق و توسعه در سطح كشور در بخش دولتي و خصوصي، نمي‌توانيم از اين شاخص در تعريف شركت‌هاي دانش بنيان در ايران استفاده كنيم.

به‌طور كلي مي‌توان گفت شركتي كه موضوع فعاليتش توليد دانش يا فناوري است و يا شركتي كه فناوري‌هاي پيشرفته را براي توليد محصول و ارائه خدمت به جامعه به‌كار مي‌گيرد، يك شركت دانش‌بنيان محسوب مي‌شود. به‌طور خلاصه اگر مي‌خواهيم در زنجيره علم تا ثروت موفق باشيم بايد شركت‌هاي مبتني بر علم و فناوري را توسعه دهيم. از سوي ديگر فارغ‌التحصيلان دانشگاهي بايد به سمت ايجاد و توسعه كسب و كارهاي مبتني بر علم و فناوري در بخش خصوصي بروند، چرا كه بخش دولتي ظرفيت به‌كارگيري آنها را در آينده نخواهد داشت.

امير بامه
جام جم