حکیم موسس آقا علی زنوزی ، معروف به آقا علی حكيم و آقا علی مدرس. فرزند ملاعبدالله زنوزی  از اساتيد كم نظير دو قرن اخير است. در سال 1234 در اصفهان  متولد شد، از پدر معقولا و منقولا استفاده كرده است. برای تكميل علوم‏ منقول به عتبات رفت و پس از مراجعت‏ به تهران به اصفهان رفت و از محضر درس ميرزا حسن نوری فرزند ملاعلی نوری بهره‏مند شد ، از آنجا به قزوين‏ رفت و از درس ملاآقای قزوينی استفاده كرد، بار ديگر به اصفهان رفت و مجددا در خدمت ميرزا حسن نوری به تكميل تحصيلات پرداخت ، آنگاه به‏ تهران مراجعت كرد و سالها در مدرسه سپهسالار قديم مدرس رسمی بود و در سال 1307 در تهران درگذشت .

آثار باقي‌مانده از او عبارتند از: تعليقات بسيار مهمي بر اسفار و الشواهد الربوبيه و شرح الهدايه الاثيريه، مقدمه بر مفاتيح‌الغيب ملاصدرا، تعليقات بر شوارق الالهام لاهيجي و لمعات الهيه ملاعبدالله زنوزي و تعدادي رساله مستقل در مسائل گوناگون حكمت كه مهمترين آنها <بدايع‌الحكم> به فارسي است. بدايع الحكم در واقع سرآغاز بحث درباره فلسفه تطبيقي در دوران جديد در تاريخ فلسفه اسلامي است و از اهميت تاريخي برخوردار است

"آقا علي‌مدرس‌ زنوزي‌ پسري‌ داشت‌ به‌ نام‌ حسن‌ كه‌ لقب‌ شرف‌الملك‌ به‌ او داده‌ شد و چون‌ حج‌گزارد حاجي‌شرف‌ الملك‌ شد و نام‌ خانوادگي‌ خود را فلسفي‌ انتخاب‌ كرد و در استانبول‌ ازدواج‌ كرد و روز يكشنبه‌ 23 آذر 1320 درگذشت‌"

نظرات تنی چند از اساتید فلسفه را در مورد آقا علی زنوزی ملاحظه کنید

 

سید حسین نصر:

بسياري، آقا علي مدرس را شاخص ترين چهره مكتب حكمت متعاليه مي شناسند. اگرچه او را بايد هم سطح ملاصدرا به حساب آورد...

...حكماي ايراني بعدها از چهار حكيم (حكماي اربعه) به عنوان بنيانگذاران مكتب تهران ياد كرده اند كه اين چهار نفر عبارتند از: آقاعلي حكيم مدرس تهراني كه معروف به زنوزي و آقامحمدرضا قمشه اي، ميرزاعبدالحسين جلوه و ميرزا حسين سبزواري. اين چهار استاد مكتب تهران را بر تلاش هاي ملاعبدالله زنوزي و لاريجاني بنا نهادند ...

آقاعلي حكيم مدرس كه با عنوان حكيم موسس معروف است از بنيانگذاران اصلي مكتب تهران بود. پسر ملاعبدالله زنوزي كه در سال 1234ه.ق در اصفهان به دنيا آمد، در حاليكه تنها سه سال داشت پدر خود را در سفر به تهران همراهي مي كرد. او در تهران، ادبيات، منطق و فقه را فرا گرفت و پس از آن در نزد پدر خود به مطالعه متون فلسفي و عرفاني همچون شوارق لاهيجي، شرح اشارات ابن سينا از طوسي و المبدأ و المعاد ملاصدرا همت گماشت. پس از مرگ پدرش عازم عراق شد تا علوم نقلي را در نجف فرا گيرد و بعد به اصفهان رفت تا مطالعات خود را در فلسفه تكميل كند. در اصفهان - اين مركز پر تكاپوي فلسفه اسلامي- وي همراه پسر ملاعلي نوري، ميرزا حسين نوري، شفا ي ابن سينا، اسفار و مفاتيح الغيب ملاصدرا را مطالعه كرد. او همچنين از محضر ديگر شخصيت هاي نامي شهر همچون سيدرضي و ملامحمد جعفر لنگرودي نيز درس مي گرفت. پس از آن او مدتي در قزوين نزد ملاآقاي قزويني كه بهترين آموزگار اصول حكمت صدرايي به شمار مي رفت، به مطالعه آثار ملاصدرا مشغول شد. بعد از آن دوره كوتاه او به اصفهان بازگشت و تقريباً در سال 1270 ه.ق مطالعات رسمي را در علوم عقلي به اتمام رساند. سر انجام آقاعلي در تهران ساكن شد و همراه ميرزاحسين آشتياني به مطالعه علوم نقلي و تدريس فلسفه پرداخت.

او در تهران به مدت چهل سال تدريس كرد: ابتدا در مدرسه قاسم خان و سپس چند سال بعد در منزل خود و بعد از آن در طي بيست سال در مدرسه سپهسالار به عنوان مدرس رسمي مشغول به تدريس بود. از متون اصلي كه او تدريس مي كرد مي توان به اين آثار اشاره كرد: اسفار، المبدأ المعاد، شرح الهدايه، الشواهد الربوبيه ملاصدرا، شفا ي ابن سينا، شرح الحكمه الاشراق از سهروردي و قطب الدين شيرازي.

شاگردان بسياري در كلاس هاي درس آقا علي حضور مي يافتند و كلاس هاي درس او در سراسر ايران و حتي در برخي ديگر كشورها مشهور بود. او شاگردان بسياري را تعليم داد كه متعلق به نسل بعدي فيلسوفان مكتب تهران بودند. وي پس از يك زندگي طولاني و پر ثمر در تهران در سال 1307 ه.ق در گذشت و در جوار حضرت عبدالعظيم در ري به خاك سپرده شد. تعدادي از بيست و هفت آثار آقا علي مدرس كه شهرت بسيار دارند باقي مانده است.

 

ابراهیم دینانی:

 يکي از بزرگ ترين پيروان ملاصدرا ملا علي نوري است که به مدت بيست و پنج سال به تدريس آثار ملاصدرا بخصوص اسفار، اشتغال داشته است. او در حوزه فلسفي اصفهان تدريس مي کرد و شاگردان بسياري از محضرش درس فلسفه صدرايي گرفتند. او متفکري بود که به فلسفه ملاصدرا، آگاهي بالايي داشت. او يکي از پهلوان ترين متفکراني است که فلسفه ملاصدرا را خوب مي شناسد . البته بعد از او ملاعبدالله زنوزي مي باشد که او نيز فيلسوف صدرايي بزرگي است. بعد از او فرزندش آقا علي مدرس زنوزي بود که بدون اغراق بايد گفت که بهترين فيلسوف صدرايي است و اظهار نظرهاي بسيار بديعي نيز دارد و در اين چهارصد سال بيشترين آشنايي را با فلسفه ملاصدرا داشته است. البته او را حکيم موسس نيز ناميده اند. او در معاد نظريه بديعي دارد که به همين مناسبت پيرامون انديشه هاي آقا علي مدرس زنوزي کتاب دارم. من فکر مي کنم او از همه پيروان ملاصدرا قوي تر بوده است.

بعد از ملاصدرا، ما به آقا‌علی مدرس زنوزی كه تيزهوش‌ترين حكيم اين 400 ساله است برمی‌خوريم

محسن آلوستاني مفرد:

 آقاعلي مدرس زنوزي حکيم و فيلسوف و از شخصيت هاي بزرگي است که در فلسفه صدرايي از مقام و منزلت مهمي برخوردار است، نيز از انديشمنداني است که در علوم عقلي اعم از فلسفه، کلام و رياضيات تبحر داشته است. او در معقول و منقول نيز از شخصيت هاي جامع بوده است. آقا علي زنوزي از حکماي بزرگ اسلام بعد از صدرالمتالهين شيرازي و حوزه فلسفي اصفهان است...

 "بدايع الحکم "به فارسي است که به فارسي روان نوشته نشده و بسيار مغلق است. نثر زمان قاجار، نثر رواني نبود. اين کتاب از نظر محتوا بسيار مهم است که بر مبناي حکمت متعاليه است و نسبتا کتاب بزرگي است. اهميت تاريخي و فلسفي اين کتاب از آن جهت است که طليعه ارتباط فکر و فلسفه اسلامي با فلسفه غربي است و فلسفه مغرب زمين در اين کتاب در مقام پاسخ هاي حکيم بزرگ آقاعلي به سوالها و شبهه ها انعکاس يافته است. در واقع بايد گفت اين کتاب در مقام پاسخگويي به پرسش هايي است که بديع الملک عماد الدوله از آقاعلي مي پرسيد. بديع الملک عماد الدوله مدتي حکمران يزد بود و در جاهاي ديگري نيز استاندار بود. ايشان تحصيلات علمي داشته و با حکمت اسلامي نيز آشنا بوده است. شايد مدتي شاگرد آقاعلي بوده است. بعدها از محضر ميرزاعلي اکبر حکمي يزدي خيلي خوب بهره برده است. از آثار او، ترجمه مشاعر است که مراتب اجتهاد و احاطه او را بر فلسفه اسلامي نشان مي دهد. ايشان مدتي در خارج بود و زبان فرانسه هم مي دانست. حضور او در خارج ايران سبب شد که انديشه هاي فلاسفه غربي مثل کانت آشنايي پيدا کند. او انديشه ها و پرسش هايي که در فلسفه غرب مطرح بود در محضر آقا علي طرح کرد. آقاعلي نيز در مقام پاسخ به سوالات بديع الملک به نگارش کتاب شصت يا هفتاد صفحه از بدايع الحکم همت گماشت. در اين کتاب آقاعلي در مقام پاسخ به سوالات وارد مطالب حکمي زياد شده است. اين کتاب يکي از سنگين ترين و پرمطلب ترين کتاب هاي فلسفي در حکمت متعاليه است. شايد به جهت اهميت اين کتاب بتوان گفت که با آقاعلي مدرس زنوزي فلسفه مقايسه اي در جهان اسلام و تفکر اسلامي آغاز شد و آقاعلي به جهت اينکه از نخستين کساني است که به نقالي بعضي آراي فيلسوفان غربي پرداخته، اهميت دارد.

 سید مجید کمالی:

  اولین بار نام كانت در آثار فلسفی ایران در كتابی به نام «بدایع الحكم» برده می‌شود. این كتاب در واقع پاسخ ملاعلی زنوزی به سئوالات بدیع الملك میرزا از شاهزادگان قاجار است كه در سال ۱۳۱۴ قمری در تهران منتشر می‌شود. بدیع الملك جمیعاً هفت سئوال طرح می‌كند. آقا علی مدرس در پاسخ به سئوال هفتم اشاراتی به آرای فیلسوفان جدید غرب و از جمله دكارت و كانت دارد. البته شناخت آقا علی مدرس از آرای كانت بسیار محدود و اندك بود و به طور كلی پاسخ‌های او براساس سنت فلسفی ایرانی- اسلامی استوار است. به عبارت دیگر سئوالات بدیع الملك میرزا تلاشی به منظور آشنایی فلسفه صدرایی با فلسفه كانتی است كه متضمن نوعی برخورد تحلیلی میان سنت فلسفی ایرانی- اسلامی با فلسفه جدید اروپا می‌باشد

 

محسن کدیور:

يكی از فلاسفه متاخر به نام آقا علي مدرس تهراني(زنوزی) فرزند ملا عبدالله زنوزي ، متوفي 1307 مدتی مرا به خود مشغول داشت. شنيده بودم كه بعد از ملاصدرا تنها فيلسوفي است كه آراي تازه و بديعي دارد، یکی از پنج چهره شاخص حکمت متعالیه و پيشقراول آشنايي با فلسفه غرب در ایران است، به او پرداختم. پنج سال وقت براي احياي آثار اين فيلسوف صرف شد و حاصلش انتشار«مجموعه مصنفات حکیم موسس آقاعلی مدرس تهرانی(زنوزی)» در سه جلد در سال 1378. بیش از دو سوم این مجموعه برای نخستین بار به حلیه طبع آراسته شد. سه كارفلسفی منتشرنشده در دست دارم يكي «وجود و ماهیت زمان در فلسفه اسلامی» و ديگري «تحليل آراي ابتكاري آقاعلي مدرس تهرانی(زنوزی)» و بالاخره جلد دوم «دفتر عقل» یعنی محموعه مقالات فلسفی ده سال اخیر...

...کنت دوگوبینوی فرانسوی كه معاصر آقاعلي مدرس است و با ايشان رفت و آمد هم دارد، از آقا علی دعوت مي‌كند كه به فرانسه عزیمت کرده در دانشگاه سوربن فلسفه اسلامي تدريس كند، آقا علي هم مي‌پذيرد، اما يكی از شاگردان وی به نام شیخ عبدالنبی مجتهد مازندرانی راي استاد را مي‌زند و باعث مي‌شود آقاعلي به سوربن نرود. اي كاش رفته بود، هم خودش با فلسفه غرب آشنا مي‌شد و هم غربیان را با فلسفه اسلامي آشنا مي‌كرد و پلي مي‌شد بین شرق و غرب.

 

رساله دکترا:

اصغر دادبه- تحقیق در نظریات خاصه فیلسوف قرن سیزدهم مرحوم آقا علی مدرس زنوزی 10/3/1352

پ . ن : در حوزه فلسفه آرا و اندیشه های ملاعبدالله زنوزی و آقا علی زنوزی به مکتب " زنوز " یا " زنوزیه " معروف است