گنبد سرخ مراغه :
شماره ثبت در آثار ملی : 134
زمان ساخت : سال 542 هجری قمری
قديمي‌ترين مزار از پنج مزار بزرگ موجود در مراغه گنبد سرخ است كه در آذربايجان بيشتر به گنبد قرمز شهرت دارد.گنبد سرخ در قسمت جنوب غربي مراغه ، واقع مي باشد . نام باني بنا و تاريخ احداث آنرا مي توان از كتيبه جبهه شمالي و نام سازنده آن را از كتيبه غربي ملاحظه نمود .آنچه از اين كتيبه ها مستفاد مي گردد ، بناي گنبد سرخ در سال542 هجري به دستور عبدالعزيز بن محمودبن سعد رئیس آذربايجان (اين شخص يكي از اميران سلسله كوچك احمديلي است كه در اين عصر بر مراغه حكمراني داشتند و هميشه مدعي حكومت تبريز نيز بوده‌اند. عليرغم آن كه اين خاندان بسيار گمنام است، مي‌دانيم كه در سال 542 بزرگ اين خاندان يعني «حاكم مراغه»، آق‌سنقر دوم بوده است.) و بوسيله بني بكرمحمد بن بندان بن المحسن معمار ساخته شده است . در حال حاضر عليرغم وجود كتيبه‌هاي خوانا، كسي كه در مقبره سرخ دفن شده بر ما ناشناخته است. به طور كلي گنبد مزبور بناءياست مربع شكل متشكل از سردابه واتاق فوقاني و اتاق اصلي كه بر روي سكوي سنگي قرار دارد و بوسيله هفت رديف پله مي توان به آن دسترسي يا فت . پنج پله درجلوي سكو واقع اند وپله ششم و هفتم جزآستانه درگاه محسوب مي شوند . دخمه يا سردابه در ميان سكو واقع شده و از جبهه شرقي مي توان به آن راه يا فت . سقف سردابه برروي ديوارهاي جانبي و ستون مربع شكلي كه دروسط دخمه قرار دارد استوار شده است .
ورودي گنبد سرخ كه به سوي شمال با زمي شود و شامل درگاه بلند و زيبايي است كه آجركاري پر نقش و نگار ظريفي همراه با كاشي هاي فيروزه اي كه تازه در معماري سلجوقي متداول گشته بود زينت يافته است. اطراف اين آجركاري راكتيبه اي به خط كوفي احاطه نموده كه متن آن چنين است : "امربينا هذه القبه الامير الرءيس العالم فخرالدين عمادالاسلام قوام آذربايجان ابوالعز عبدالعزيز بن محمود بن سعد يديمالله علاه "بربالاي آن كتيبه اي افقي به خط كوفي مشاهده مي شود كه متضمن تاريخ بناي كتيبه مي باشد :
"بني المشهد في الحادي عشر من شوال سنه اثنين و اربعين و خمساءه"
مجموعه اين تزءينات معقلي و آجركاري و كتيبه ها و نقش و نگارهاي گوناگون جلوه خاصي به بنا بخشيده است . نمايسه ضلع شرقي ، غربي و جنوبي گنبد سرخ هر يك دارا ي دو طاق نمايآجري با طرحهاي تزءيني و سه طاق مزين بهآجركاري تخميري مي باشد . در كتيبه جبهه شرقي آيه 54 از سوره 39 قرآن كريم نوشته شده و در جبهه غربي كتيبه اياست كه نام سازنده بنا را نشان مي دهد :
"عمل العبد المذءب الراجي الي عفوالله بني بكر محمدبن بندان البنا بن المحسن المعمار"
در چهار گوشه خارجي بنا ستون هاي مدوري با تزءينات آجري وجود دارد كه علاوه بر كمك به ايستايي بنا به زيباييآن نيز مي افزايد . قسمت داخلي بنا به صورت فضاءي مربع شكل است كه سه ضلع آن هر كدام دو طاق نما همانند نمايخارجي تعبييه شده است . در گذشته در طول گنبد كتيبه اي گچبري شده مزين به آيات قرآني بوده كه به مرور زمان ازبين رفته است . چهار روزن در چهار طرف بنا و نيز روزني در مركز گنبد نور فضاي داخلي را تامين مي كند .گنبد بنا دوپوش است . پوشش داخلي بصورت عرقچين و پوشش خارجي آن كه بطور كامل فرو ريخته به فرم هرمي بوده است . كف اتاق را از قطعات سنگ تراشيده مفروش كرده و ديوارهاي داخلي بنا را با گچ اندود نموده اند .از ظواهرامر اين چنين برميآيد كه مقبره اصلي در درون دخمه قرار داشته و اتاق فوقاني ، مسجد كوچكي بوده كه پخش نذورات و قراءت قرآن درآن صورت مي گرفته است .
نماي سه ضلع شرقي و غربي و جنوب اين گنبد هر كدام داراي دو طاق نماي آجري با طرحهاي تزئيني وسه طاق مزين به آجركاري ميباشد و دركتيبه جبهه شرقي آيه ۵۴ سوره ۳۹ قرآن نوشته شده و در جبهه غربي كتيبه اي است كه نام سازنده بنا را نشان ميدهد و در چهار گوشه خارجي بنا ستونهاي مدوري با تزئينات آجري وجود دارد كه علاوه بر كمك به ايستايي بنا به زيبائي آن نيز مي افزايد. قسمت داخلي بنا به صورت فضايي مربع شكل است كه در سه ضلع آن هر كدام دو طاق نما همانند نماي خارجي تعبيه شده است.
در گذشته در طول گنبد كتيبه اي گچبري شده مزين به آيات قرآني بوده كه به مرور زمان از بين رفته است.
اين بنا، عمارتي است چهارگوش با سقفي گنبدي كه بر مقرنسهايي كه هنوز سالم مانده‌اند نهاده شده است. در گذشته اين گنبد را پوششي به شكل هرم هشت ضلعي – كه فقط قسمت‌هاي پاييني آن باقي مانده – مي‌پوشانده است. اين بنا مركب از شبستاني است كه كف آن دربلندي و بر زيربنايي قرار گرفته كه داخل آن نوعي سردابه احداث شده است. طاق سردابه از يك سو بر ديوارها و از سوي ديگر بر پايه‌اي مركزي نهاده شده است. در سمت شرق دري وجود دارد كه اين سردابه را كه از داخل هيچ راهي به شبستان ندارد به خارج مربوط مي‌سازد.
نماي اصلي بنا رو به سمت شما ل دارد. در جلوي آن پلكاني با پنج پله قرار‌دارد. پله ششم و هفتم پيشخوان بنا را تشكيل داده‌اند. نماي اصلي كه ميان ستونهاي تنومند زوايا استقرار يافته چونان چهارچوبي وسيع و مجلل براي در بنا خودنمايي ميكند. خود در كه چهارچوبي با ابعاد متناسب آن را در بر گرفته داراي سرطاقي است مزين به آرابسكها كه كتيبه‌اي به خط كوفي آنها را دور زده است. بالاي سرطاق، درگاه كتيبه ديگري ديده مي‌شود كه آن هم به خط كوفي است.
هر يك از اضلاع جانبي و عقبي بنا با دو طاقنما و يك كتيبه نواري شكل عريض آذين شده است.بنا داراي چهارپنجره است كه از داخل در گردن گنبد و از خارج بر چهار وجه اصلي هشت گوشه‌اي كه سقف را بر آن نهاده‌اند قرار گرفته است. روزنه‌هاي ديگري نيز در كتيبه‌هاي نواري‌شكل اضلاْع غربي، جنوبي و شرقي گشوده‌اند ولي بدون شك اين روزنه‌ها هيچ ارتباطي با تركيب اوليه ساختمان نداشته است.
زيربنا از سنگ تراشيده ساخته شده‌است ،سرستون‌هاي زوايا و سرستون‌هاي متعلق به پايه‌هاي كوچكي كه سرطاق‌هاي اضلاع ثانوي را بر دوش دارند از سنگ هستند. بقيه بنا تماماَ از آجر است، آجرهايي كه با زيبايي تمام به روي هم چيده شده‌اند. در لابلاي اين آجرها كه به رنگ قرمز تيره‌اند كلوك‌هاي كاشي فيروزه‌اي جلوه‌اي خاص دارد. همچنين كتيبه‌ها و نيز نقوش هندسي كه با آجر سرخ تراشيده و آجر و كاشي مينايي رنگي كه بر بالاي درگاه بنا ساخته شده‌اند بر زمينه‌اي از گچ خودنمايي ميكند. اين كتيبه‌ها با نقوشي از گل و برگهاي گچبري كه آثاري از رنگ آبي در آنها ديده مي‌شود آذين شده است.
سنگفرش شبستان اصلي هنوز وجود دارد. پوششي است مركب از سنگهاي مستطيلي.
داخل بنا با اندودي از گچ پوشيده شده و بر آن هيچ اثري از نقاشي و يا گچبري ديده نمي‌شود. آرايش اين قسمت منحصر است به طاق‌نماهاي دوقلو با ستونهاي كوچك مشابه طاق‌نماهايي كه سه ضلع از اضلاع خارجي بنا را آذين كرده است.
داخل بنا كاملاً خالي است.كه ميت در سرداب دفن شده و سنگ قبر در همين سرداب بوده است و شبستان فوقاني محل تجمع و برگزاري مراسم نماز بوده است.
نام و القاب كسي كه دستور احداث اين بنا را داده، نيز تاريخ انجام كارهاي ساختماني در كتيبه‌هاي نماي شمالي آمده است. كتيبه‌هاي طرف شرق و جنوب از آيات قرآني هستند و كتيبه نماي غربي نام سازنده را اعلام مي‌دارد.
گنبد کبود مراغه :
شماره ثبت در آثار ملی : 135
زمان ساخت : سال 593 هجري قمري
در فاصله ده متري برج مدور، برج ده ضلعي بسيار زيبايي خودنمايي ميكند كه به گنبد كبود يا مقبره مادر هلاكو معروف ميباشد. برخي آنرا مربوط به دوره سلجوقي دانسته و تاريخ بناي آن را به سال 593 نسبت ميدهند. عليرغم شهرتي كه اين بنا به عنوان آرامگاه مادر هلاكوخان يافته است، هيچ ارتباطي با مغول ندارد و چنانچه از كتيبه‌ها و سنگ قبر برميآيد مدفن يك مسلمان است نه يك مسيحي و از نظر تاريخي نيز به قبل از حمله مغول تعلق دارد و از طرف دیگربا توجه به اين امر كه مذهب هلاكوخان بودايي و مذهب دوقوز خاتون مادر وي مسيحي بود بنابراين انتساب اين بنا به وي بعيد مي نمايد. چنين به نظر ميرسد كه اين گنبد را در اواخر قرن ششم هجري ساخته باشند.
تاريخ احداث اين بنا مي‌بايستي در حد فاصل زماني ميان برپايي مقبره معروف به مؤمنه خاتون در نخجوان و تاريخ استيلاي هلاكوخان بر مراغه يعني بين سالهاي 582 و 656 هجري (7 – 1186 تا 9 – 1258 م .) بوده باشد . قسمتي از كتيبه بالاي در عمارت و اثر باقيمانده از آن تاريخ 593 هـ. (1196 – 1197 ميلادي) را به دست ميدهد. بنابراين گنبد كبود حدود ده سال پس از نمونه اوليه خود يعني مقبره مؤمنه خاتون ساخته شده است و نظير آن، برجي است چند وجهي و كشيده قامت كه هر ضلع آن با طاقنمايي مسطح و بلند آذين شده است. در قسمت فوقاني هر طاقنما سه رديف مقرنس ديده مي‌شود. كاشيهاي فيروزه‌اي، تقريباً به همان ترتيبي كه بر تمام سطوح نماي خارجي ديوارها به كار رفته اين قسمت را نيز آذين كرده است.
گنبد كبود از نظر تركيب كلي مشابه ساير مزارهاي موجود در مراغه است، به اين معني كه مركب از شبستاني است مرتفع بر زيربنايي كه از سنگ ساخته شده و سردابي در ميان دارد
كتيبه‌اي كه داخل شبستان بالايي، گلوگاه گنبد را دور ميزند به خط ريحان بر نوار پهني از گچ سفيد گچبري شده است. در سرداب عمارت سنگ يكپارچه‌اي وجود دارد كه در ديوار ساختمان كار گذاشته شده و متعلق به ساختمان اوليه است. بر اين سنگ يكپارچه سنگ قبري تكيه داشته كه در حال حاضر وجود ندارد. بر سنگ موجود آرابسكهايي با غناي بسيار و يك كتيبه حك شده
اين گنبد برجي است ده ضلعي كه زواياي ده گانه آن ستوني مدور با تزئينات تخميري تعبيه شده كه تا زير طاق هاي موجود ادامه مي يابد. زير قوس طاق نماها با سه رديف مقرنس ساده و تزئينات پركار معقلي زيبا يافته است. پلان داخلي بنا به صورت ده ضلعي است كه هر ضلع آن۶/۲ متر و مشتمل بر طاق نماي بلند ميباشد. در زير گنبد يك حاشيه از كتيبه گچبري به چشم ميخورد كه اطراف مقبره را دور ميزند. اين كتيبه به خط نسخ ميباشد و قسمتي از آيه اول سوره ۶۷ قرآن مجيد را بر آن نوشته اند. تمام فضاي داخلي مقبره با گچبري و نقاشي و كتيبه ها مزين بوده كه قسمت اعظم آن از بين رفته، فقط آثار كمي از تزئينات برجاي مانده است .
در زير طاق اصلي ، سردابه برج قرار دارد كه در ديوار جنوبي آن كتيبه اي وجود دارد كه آيه ۲۶و ۲۷ سوره ۵۵ را بر آن گچبري كرده اند.
گنبدمدور:
گنبد مدور دومین مزار از قبرهای پنجگانه مراغه است. این بنا برجی است مدور كه از گنبد و سقف آن چیزی بر جای نمانده و مزاری كاملا ناشناخته است . ارزش بنا در این است كه ترقی و تكامل نمای مینایی را طی دوران كوتاه میان تاریخ احداث این بنا و تاریخ ساخت گنبد سرخ نشان می دهد . بنا كه از آجر ساخته شده ، به سكوی بلندی از سنگ كه سردابی در میان دارد ، نهاده شده است .معماری این گنبد نیز بسیار جالب توجه است. مصالح آن آجر و ملاط و بیشتر به برج دیده‌بانی شبیه است. بنا ظاهری ساده دارد و نظیر نوعی برج دفاعی است كه فاقد تزئینات می‌باشد. فقط درب ورودی‌آن با نقوشی مشابه نمای اصلی گنبد سرخ آذین شده است.