نبات در ايران از دير باز سمبل شادماني و شاد باش بوده و جزء جدا نشدني مهريه و سفره‌ي عقد در پيوند ازدواج است. از خصوصيات نبات مي‌توان به «گرم بودن» آن اشاره نمود كه استفاده از آن در درمان سردي مزاج ريشه در سنت ايران زمين دارد، همچنين خاصيت ملين و ضد نفخ بودن آن مشهور است.
تاريخچه نبات
در مورد تاريخچه‌ي نبات منبع خاصي وجود ندارد ولي آن‌چه آشكار است اين است كه نبات نخستين بار در تاريخ توسط مردمان ايران زمين و شبه قاره هند مصرف مي‌شده است.
واژه‌ي «نبات» به معني گياه بوده كه منشا آن در نحوه‌ي استفاده مصريان و ايرانيان باستان از گياهان داروئي به اين شكل مي‌باشد.
تفاوت نبات با قند و شكر
از لحاظ ساختار هيچ فرقي ندارند و فقط اندازه‌ي بلور آنها متفاوت است. شكر از بلورهاي ريز قند «ساكارز» تشكيل شده است.
حبه‌ي قند از بلورهايي با همين اندازه تشكيل شده با اين تفاوت كه تعداد زيادي از اين بلورهاي ريز در داخل حبه قند به همديگر متصل هستند. درست مثل آجر كه از ذرات به هم چسبيده‌ي گل رس تشكيل مي‌شود. البته بعضي از انواع حبه قندها ذرات ريز تري دارند. نبات هم مثل قند و شكر از ساكارز تشكيل شده است با اين تفاوت كه بلورهاي آن بسيار بزرگ‌تر هستند و كاملاً مشاهده مي‌شوند.
نبات را با رشد دادن بلورهاي ريز قند در داخل محلول غليظ آب قند تهيه مي‌كنند. به خاطر همين است كه هميشه وسط آن يك رشته نخ وجود دارد. اين همان نخي است كه به عنوان سطح بستر براي رشد دادن بلورها و معلق نگه داشتن آن وسط محلول آب قند استفاده شده است.
***
ماده اوليه در شكر، قند و نبات يكسان است ولي كريستال‌هايي كه در نبات ايجاد مي‌شود از نظر وضعيت فيزيكي و نوع كريستال‌هاي‌شان با قند و شكر متفاوت است. به همين دليل خاصيت قند و شكر با خاصيت نبات متفاوت است و نبات طبيعت گرم‌تري نسبت به قند و شكر دارد. از اين رو نبات در مشكل‌هايي مانند دل درد ، نفخ و... استفاده مي‌شود. از نظر تجربي هم ثابت شده كه مصرف نبات در بهبود اين علايم واقعاً موثر است و حالت تلقيني ندارد اما متأسفانه از نظر علمي كاري روي آن انجام نشده است و اقدامي در مورد اين كه نبات را كريستالوگرافي كرده و روي آن كارهاي كلينيكي انجام دهند و سپس به هم ارتباط دهند، صورت نگرفته است تا معلوم شود كريستال‌ها از نظر فارماكولوژيكي چه تأثيري بر بدن دارند.
واقعيت امر اين است كه گاهي جنس، فرمول بسته يا باز شيميايي مواد يكسان است اما شكل فيزيكي آنها متفاوت است. مثلاً قند به هر شكلي كه در بيايد قند است مگر اين كه بسوزد و خاصيتش عوض شود. نمونه ديگر يخ و آب است. هر دوي اين‌ها از نظر جنس يكسان هستند اما يخ خاصيت ضدالتهابي دارد و مي‌توانيم آن را روي سوختگي، جراحي و التهاب بگذاريم اما در مورد آب چنين خاصيتي مطرح نيست. در مورد بخار آب و آب هم همين طور است. خواص بخار آب با آب يا يخ متفاوت است در حالي كه هر سه از يك جنس هستند.
گاهي اوقات قند يا نبات را حرارت داده و آن را به اصطلاح مي‌سوزانند. در اين صورت خاصيت قند و نبات تغيير مي‌كند. قند يك ماده هيدروكربن است و تركيبي است از هيدروژن، كربن و اكسيژن.
وقتي قند مي‌سوزد كارامليزه مي‌شود و جالب است بدانيد كه بسياري از رنگ‌هاي قهوه‌اي از جمله موادي كه در نوشابه ها به كار مي‌برند از حرارت دادن شكر و قند به دست آمده است. به اين ماده قهوه‌اي حاصل از حرارت دادن، كارامل گفته مي‌شود كه از نظر شيميايي، ظاهر فيزيكي و حتي مزه با قند و شكر متفاوت است.
نبات سوخته هم دقيقاً همين طور است. كريستال‌هاي نبات مي‌سوزند و يك جسم قهوه‌اي مايل به سياه و با مزه‌اي بين تلخي و شيريني توليد مي‌شود كه خاصيت قابض داشته و يكي از مهم‌ترين استفاده‌هاي آن در طب سنتي براي خوراندن به كودكان مبتلا به اسهال است.
با اين وجود افراد نبايد بيش از مقدار معمول از نبات استفاده كنند زيرا مصرف بيش از حد هر ماده‌اي براي بدن زيان آور است. حتي اگر آن ماده ويتامين باشد. پس مصرف قند، شكر و نبات هم به ميزان زياد مضر است و تفاوتي بين آنها وجود ندارد به خصوص در كساني كه مشكل افزايش قندخون دارند.
مشخصات نبات خوب
داراي طعم شيرين و به رنگ سفيد يا زعفراني، داراي نگين‌هاي درشت و شفاف و فاقد جوهر قند و از نظر ضخامت داراي قطر كمي مي‌باشد. بهترين مشخصه براي نبات اعلاء شفافيت بلور آن مي‌باشد.
انواع نبات
شاخه نبات
عبارت است از بلورهاي نبات كه به دور يك نخ (از جنس پنبه) تشكيل شده است.
نبات چوبي
نباتي است كه بلورهاي نبات به دور يك چوب تشكيل مي‌شود. از خواص ويژه و ممتاز نبات چوبي نسبت به نبات‌هاي ني دار پلاستيكي آن است كه چوب كاملاً بهداشتي بوده (سه مرتبه جوشانده مي‌شود) و برخلاف ني‌هاي پلاستيكي غير بهداشتي و سرطان زا نمي‌باشد.
نبات دندانه
همان نگين نبات است كه به دليل قابليت شكنندگي بسيار بالا در هنگام بسته بندي خرد شده و به خاطر راحتي و سهولت حل شدن در چاي (نوشيدني‌هاي گرم) براي مصارف خانگي و ساير مؤسسات بسيار آسان و مناسب مي‌باشد. مزاياي استفاده از اين نبات آن است كه نيازي به شكستن آن، با شيء يا دست نداشته و آماده براي مصرف و از لحاظ اقتصادي بسيار مقرون به صرفه مي‌باشد.
نبات مخلوط
عبارت است از تكه نبات‌هايي كه در كف و جداره‌ي پاتيل‌ها تشكيل مي‌شود كه به دليل غلظت خيلي زياد شيره در كف پاتيل‌ها باعث تخته شدن آنها مي‌شود كه به دليل شكل نامنظم آن بيشتر به صورت فله عرضه مي‌گردد.
پرده نبات
نباتي است كه روي پاتيل‌ها تشكيل شده و از لحاظ كيفيت و مقدار زعفران با ديگر نبات‌هاي شاخه و چوبي هيچ تفاوتي ندارد و از خصوصيات بارز آن ترد و نازك بودن آن مي‌باشد.
پودر نبات
ريزه يا همان خرده‌هاي نبات است كه كمي از شكر درشت‌تر بوده و از قابليت حل شدن بالا با همان خواص نبات مي‌باشد.
پودر نبات ايده آل براي هتل‌ها كافي‌شاپ‌ها، رستوران‌ها، منازل، هنگام مسافرت و محل كار مي‌باشد.