قبل ازآغاز عمليات رمضان، مسئولين و دست اندركاران به طور عمده دو مسأله اساسي را روياروي خود داشتند: يكي تجاوز اسرائيل به جنوب لبنان و ديگري ورود به داخل خاك عراق. طبعاً آنچه در لبنان رخ داد، اساساً بدون ارتباط با پيروزيهاي رو به گسترش نيروهاي مسلح جمهوري اسلامي پس از فتح خرمشهر و نيز فراهم سازي زمينه هاي فشار به ايران، و اختتام جنگ نبود. بدين معني كه تأثير پيروزيهاي ايران، اسرائيل را از حضور نزديك فلسطينيها و شيعيان در كنار مرزهاي شمالي خود به وحشت انداخت. اشغال مناطق مسلمان نشين شيعيان جنوب و اردوگاههاي فلسطيني نيز براي جلوگيري از وقوع انقلاب اسلامي در لبنان و سپس سرايت آن به فلسطين اشغالي بود. در نتيجه اولاً آمريكا مي بايست در برابر پيروزيهاي جمهوري اسلامي عكس العملي نشان نمي داد و قدرت خود را به نمايش مي گذاشت و ثانياً، انقلاب اسلامي بر حسب هويت خود، به هيچ روي نمي توانست مسائل خاورميانه، بخصوص رژيم اشغالگر قدس را ناديده بگيرد؛ ثالثاً، عراق كه پس از فتح خرمشهر به دنبال مفرّي جهت اتمام جنگ بود، قطعاً مي توانست با بهانه قرار دادن مسأله حمله اسرائيل، به صورتي ادامه جنگ را نيز زير سوال ببرد.

پس از فتح خرمشهر دست اندركاران جنگ، طراحي عمليات رمضان را در دست داشتند، ليكن پيشامد بحران تجاوز اسرائيل به جنوب لبنان در1360 (مصادف با 1982 ميلادي) اذهان را متوجه لبنان كرد.

از سوي ديگر، پيش بيني مي شد كه جاي پاي و حضور مناسبي كه در لبنان ايجاد شده است، پس از حل عاجل مسئله جنگ، گسترش و توسعه خواهد يافت و انقلاب اسلامي در مرحله جديد، به گونه اي جديدتر و اساسي تر با اسرائيل و آمريكا درگير بشود.

نگرش ياد شده نسبت به مسائل لبنان و از طرفي فروكش كردن تب و تاب انجام عمليات در جبهه ها، آن هم در خارج از مرزهاي جمهوري اسلامي و در خاك عراق، خصوصاً پس از فتح خرمشهر، طبعاً خطرات فزاينده اي را براي جنگ و انقلاب در پي داشت. به عبارت ديگر، اين وضع، بيم گرفتاري ايران در دام استكبار جهاني را مي داد.

در اين مرحله، فرمانده كل قوا امام خميني"ره" با تبيين استراتژي "راه قدس از كربلا مي گذرد"، عملاً جهت اصلي تحركات و اقدامات اساسي جمهوري اسلامي را خاطر نشان فرمودند.

دلائل ورود به خاك عراق:

گذشتن از مرزهاي بين المللي و ورود به خاك دشمن، پس از دفع تهاجم، امري بود كه از نظر اعتقادي براي نيروهاي رزمنده ابهامي در برنداشت، زيرا كه عقب نشيني سراسري دشمن در پي شكستهاي سنگيني كه متحمل شده بود، به منظور معطل نمودن ايران و ايجاد شرايط نه صلح نه جنگ و حاكم ساختن وضعيت فرسايش در جنگ صورت گرفت.

لازمه حفظ و گسترش ابتكار عمل و برخورداري از روحيه تهاجمي جهت اعاده حقوق جمهوري اسلامي، شرايطي بود، كه ادامه جنگ و ورود به داخل خاك عراق را امكان پذير مي ساخت. لذا، در آن مقطع به انحا گوناگون دلايل زير جهت ورود به داخل خاك عراق مطرح مي شد.

1ـ پس از تجاوز اسرائيل به جنوب لبنان و عقب نشيني سراسر عراق ازمناطق اشغالي، كشورهاي مرتجع منطقه موقعيت را متنم شمرده، طي نامه هايي كه با مسئولين جمهوري اسلامي رد و بدل كردند، عملاً در صدد برآمدند تا حقوق حقّه جمهوري اسلامي را ناديده گرفته، نسبت به موقعيت برتر ايران از خود بي اعتنايي نشان دهند. ورود به خاك عراق، در حقيقت، پايان دادن به اين گونه برخوردها بود.

2ـ تنبيه صدام به عنوان متجاوز؛ تا بدين وسيله زمينه هاي هرگونه تجاوز به مرزهاي جمهوري اسلامي، درآينده، از ميان برداشته شود.

3ـ استراتژي "راه قدس از كربلا مي گذرد" بر تداوم عمليات تا حل نهايي مسأله جنگ تكيه داشت و تلويحاً اين نكته را نيز مطرح كرد كه با انقلاب اسلامي از اين طريق مي تواند برخورد جدي با غرب و مبارزه با اسرائيل را تدارك بخشد.

4ـ با توجه به اين كه برنامه هاي مطلوب غرب، متوقف ساختن نيروها در پشت مرزها بود، اين توقف، جز گرفتار شدن در يك دام، معناي ديگري نداشت و علاوه بر اين، دشمن پس از عقب نشيني، با فرصت سه ماهه اي كه به دنبال حمله اسرائيل به جنوب لبنان به دست آورد، مناسب ترين خطوط پدافندي را در نوار مرزي، متكي بر عوارض طبيعي، ايجاد كرد و در نتيجه، در خيلي، از جاها خطوط جديدي كه بر نيروهاي ايران اسلامي تحميل شد، مناسب براي پدافند نبود و طبعاً در معرض آسيب پذيري قرار داشت.

تهديد شهر بصره:

عمليات رمضان بر اين اساس طراخي شد كه با حضور قواي نظامي ايران در پشت رودخانه دجله و اروند، و تسلط بر معابر وصولي بصره، در ادامه عمليات فتح المبين و فتح خرمشهر، عملاً از نظر سياسي ـ نظامي موقعيت مناسبي براي جمهوري اسلامي فراهم آيد، به طوري كه يا غرب تن به تغييرات سياسي در عراق بدهد و يا در غير اين صورت، امكان ادامه جنگ در آينده از موضع قويتري فراهم شود.

موقعيت منطقه عملياتي شهر بصره:

منطقه عملياتي رمضان محصور بود بين يك زمين مثلث شكل به وسعت 1600 كيلومتر مربع ـ كه از شمال به كوشك و طلائيه(پاسگاههاي مرزي ايران در جنوب هويزه) و حاشيه جنوبي هورالهويزه به طول 50 كيلومتر و از غرب به رودخانه اروند(كه از نقطه تلاقي رودخانه دجله و فرات به نام القرنه شروع مي شد تا شلمچه در غرب خرمشهر) به طول 80 كيلومتر و از شرق به خط مرزي شمالي ـ جنوبي از كوشك تا شلمچه به طول 60 كيلومتر منتهي مي شد ـ بر روي رودخانه اروند در اين قسمت چهار پل(دو پل در منطقه نشوه و دو پل در منطقه تنومه) واقع شده است كه در جنوب غربي اين رودخانه شهر صنعتي و بندري بصره قرار دارد.

دشمن تا قبل از فتح خرمشهر، از آنجا كه اين شهر را كليد بصره مي دانست و امكان از دست دادن اين شهر غير ممكن مي پنداشت، در شرق بصره مواضع مستحكمي نداشت؛ ليكن در فرصتي كه بر حسب حضور فكري نيروهاي خودي در لبنان و تأخير در انجام عمليات رمضان، به دست آورد، تغييرات مهمي را در زمين منطقه ايجاد كرد كه قسمت اعظم آن، مبتني بر تجارب برآمده از عملياتهاي گذشته بود. بدين ترتيب، دشمن با احداث خاكريزهاي مثلثي، خطوط پدافندي مناسبي ايجاد كرد كه طراحان و مبتكران اصلي آن در گذشته اسرائيليها بودند.

علاوه بر اين، دشمن، كانالي به طول 30 كيلومتر و عرض 1 كيلومتر را كه مختص به امر پرورش ماهي بود، با پمپاژ آب و احداث موانع و كمين و سنگرهاي تيربار، به عنوان مانعي بازدارنده، در مقابل تعرض نيروهاي خودي (جمهوري اسلامي) به سمت بصره، آماده كرد. از طرف ديگر دشمن در قسمت جنوبي منطقه كه مقابل شلمچه واقع است، آب رها كرد تا مانع از عبور نيروهاي ايران اسلامي شود.

دشمن در بيابان شرق بصره، چيزي بيش از آنچه ذكر شد، به طور برجسته و عمده نداشت، اما در جنوب غرب اروند، شهر صنعتي ـ استراتژيك بصره واقع است. جمعيت اين شهر كمتر از يك ميليون نفر است و داراي پالايشگاه، كارخانه عظيم پتروشيمي، واحد تصفيه گاز طبيعي و كارخانه هاي صنعتي ديگر مي باشد. همچنين بخش تنومه كه متعلق به شهر صنعتي در شرق اروند است، در نزديكي بصره، قرار دارد. علاوه بر اين، صحرايي كه در غرب بصره واقع است و نيز سرزمين باتلاقي شمال آن، عظيم ترين منابع نفتي عراق را در خود نهفته دارد. ضمناً، جاده مواصلاتي بغداد به كويت، به نام صفوان، كه داراي اهميت استراتژيك است و تداركات اصلي و تسليحات و مهمات نظامي دشمن از آن مسير صورت مي گيرد، از جنوب اين شهر عبور مي كند و پس از گذشتن از شهر مرزي صفوان، در خاك كويت امتداد مي يابد.

مأمريت و طرح مانور:

خط حد و محدوده منطقه عملياتي رمضان از كوشك، در شمال، آغاز مي شد تا رودخانه اروند، در جنوب، امتداد داشت. در اين محدوده، عمليات رمضان از چهار محور يا قرارگاه عملياتي به منظور انهدام نيروهاي سپاه سوم دشمن و تأمين خط رودخانه اروند رود، طراحي شد.

قسمتي از مسأله عمده در مانور عمليات، ضرورت هماهنگي در پيشروي قرارگاهها از محورهاي مختلف و حفظ جناحين بود، كه اساساً تحقق آن، با اتكا به تلاشهاي مهندسي، امكان پذير بود.

از آنجا كه در منطقه شرق اروند، عقبه دشمن فقط متكي به چهار پل در "نشوه" و "تنوها" بود، پيش بيني مي شد كه در صورت سرعت عمل و رعايت غافلگيري توأم با پيشروي مناسب، نيروهاي زيادي از دشمن به اسارت درآيند و در عمل، چيزي نظير واقعه شكستن حصر آبادان(عمليات ثامن الائمه)، تكرار شود. ضمناً سازمان رزم عمليات، متشكل از نيروهاي ارتش و سپاه در نظر گرفته شد و در مجموع، عبارت بودند از: "10 تيپ باضافه" از سپاه و"2 لشكر و يك تيپ باضافه" از نيروي زميني ارتش جمهوري اسلامي.

شرح عمليات(مراحل اول تا پنجم):

عمليات رمضان طي پنج مرحله از تاريخ 23/4/61 با رمز يا صاحب الزمان ادركني در ساعت 30/21 آغاز شد و تا تاريخ 6/5/61 به مدت پانزده روز به طول انجاميد.

در عمليات رمضان آمار كلي تلفات و خسارات به دشمن، عبارت بود از:

هواپيماي سرنگون شده: 5 فروند

انهدام تانك و نفربر: 1097 دستگاه از انواع مختلف

نفرات كشته و زخمي: 7400 نفر

افراد اسير: 1315 نفر ضمناً 4 لشكر و 3 تيپ زرهي دشمن بين 20درصد تا 60درصد منهدم شدند و تيپ پياده دشمن نيز بين 20درصد تا 100درصد خسارت و تلفات را متحمل گرديدند.