جام جم آنلاين: «المفلس في امان الله» اگر چه حديث معروفي است، اما مبنايي است براي صدور حكم اعسار براي كساني كه براي پرداخت هزينه‌هاي دادرسي و ديونشان بضاعت مالي كافي ندارند يا به صورت موقت اموالشان در دسترس آنها نيست.
هر فردي كه براي احقاق حقوقش به دادگستري مراجعه و طرح دعوي مي‌كند بايد هزينه‌هايي را بپردازد كه به هزينه‌هاي دادرسي مشهور است و شامل هزينه تمبر، دستمزد كارشناس، هزينه اجراي قرار معاينه، تحقيقات محلي و... مي‌شود.
البته عده‌اي از مراجعان به محاكم دادگستري نسبت به پرداخت اين هزينه‌ها اعتراض دارند و آنها را باري بر دوش شاكيان مي‌دانند ولي واقعيت اين است كه بخشي از بودجه كشور از طريق دريافت اين هزينه‌ها تامين مي‌شود. اين در حالي است كه كارشناسان بر اين باورند الزامي‌بودن پرداخت اين هزينه‌ها مانع از طرح دعواهاي بيهوده در محاكم و افزايش ورودي پرونده به دادگاه‌ها مي‌شود.
پس كساني كه براي اقامه دعوي به سيستم قضايي وارد مي‌شوند در بدو امر راهي جز پرداخت اين هزينه‌ها ندارند. اما گاه اتفاق مي‌افتد كه برخي از افراد توان مالي پرداخت اين هزينه‌ها را ندارند براي همين چون قانونگذار تاكيد دارد كه كم بضاعت بودن نبايد مانع احقاق حق افراد شود راه گرفتن حكم اعسار را براي افراد معسر باز گذاشته است. به همين جهت افرادي كه خود را صاحب حق مي‌دانند و اصرار بر رسيدگي دعوي‌شان در محاكم دارند به شرط آن كه بتوانند معسر بودن خود را ثابت كنند مي‌توانند به كمك قانون اعسار به حق خود برسند.
اما گاه اتفاق مي‌افتد كه افراد از پرداخت ديون يعني بدهي‌هايشان ناتوانند يعني افرادي كه به زعم قانون در زمره موارد اعسار در محكوميت‌هاي مالي و جزايي قرار مي‌گيرند.
كارشناسان معاونت آموزش قوه‌قضاييه اين موضوع را البته بهتر توضيح مي‌دهند و مي‌گويند اعسار در محكوميت‌هاي مالي و جزايي عبارت از آن است كه به موجب حكم دادگاه حقوقي يا كيفري در امر جزايي، شخص به پرداخت وجه مال يا جزاي نقدي در حق ديگري محكوم شود، اما توانايي و تمكن پرداخت آن را نداشته باشد.
به گفته كارشناسان حقوقي معاونت آموزش دستگاه قضا اگر فردي مشمول اين تاكيد قانوني شود به دعوي اعسارش خارج از نوبت رسيدگي مي‌شود كه مرجع رسيدگي به آن نيز دادگاهي است كه به دعوي اصلي رسيدگي مي‌كند. اين در حالي است كه در مورد محكوميت اوراق اجرايي نيز دادگاه محل اقامت مدعي اعسار صلاحيت رسيدگي دارد.
اثبات اعسار
اما براي اين كه فرد مشمول قانون اعسار در ديون شود، بايد بتواند ناتواني مالي‌اش را ثابت كند كه اين كار نيز نيازمند طي مراحلي است. طبق اعلام معاونت آموزش قوه قضاييه براي اثبات ادعاي اعسار، مدعي بايد حداقل 4 شاهد به دادگاه معرفي كند. اين شهود بايد از وضع معيشتي و زندگي او باخبر باشند و در شهادت‌نامه‌اي كه به آنها داده مي‌شود به مشخصات، شغل، نحوه گذران زندگي و عدم تمكن مالي مدعي اعسار شهادت دهند. البته هرچند صدور حكم اعسار براي اين افراد بيشتر اوقات منجر به نارضايتي طرف ديگر دعوي و به مشكل افتادن او مي‌شود، اما گرفتن اين حكم براي فرد متقاضي مزايايي دارد و مي‌تواند از معافيت از تمام يا قسمتي از هزينه‌هاي دادرسي و استفاده از وكيل مجاني برخوردار شود.
ورثه معسر، اعسار تاجر
در قانون اعسار اگرچه قانونگذار طوري پيش‌بيني كرده كه امور به نفع افراد صاحب حق كم‌بضاعت تمام شود، اما آن گونه كه كارشناسان حقوقي معاونت آموزش قوه قضاييه توضيح مي‌دهند همه افراد مشمول مزاياي اين قانون نمي‌شوند. بر همين اساس چنانچه مدعي اعسار در حين دعوي فوت كند ورثه او نمي‌توانند از حكم اعسار فرد فوت شده استفاده كنند، چون اعسار قائم به شخص است و چه‌بسا ورثه بتوانند هزينه دادرسي را بپردازند.
نكته: اعسار در محكوميت‌هاي مالي و جزايي عبارت از آن است كه به موجب حكم دادگاه حقوقي يا كيفري در امر جزايي، شخص به پرداخت وجه مال يا جزاي نقدي در حق ديگري محكوم شود اما توانايي و تمكن پرداخت آن را نداشته باشد
بنابراين ورثه مكلفند در صورت داشتن تمكن مالي، هزينه دادرسي را در هر مرحله از رسيدگي بپردازند، مگر آن كه ورثه خودشان نيز معسر باشند و بتوانند اين مساله را در دادگاه ثابت كنند.
اين در حالي است كه اگر تاجري مدعي اعسار باشد بايد با توجه به مقررات قانون تجارت، دادخواست ورشكستگي دهد و از معافيت در پرداخت هزينه دادرسي استفاده كند. در واقع قانونگذار اين طور پيش‌بيني كرده كه ادعاي اعسار تاجران پذيرفته نشود و علت آن نيز اين است كه رسيدگي به وضعيت مالي آنها نياز به بررسي دقيق دارد همچنين قانونگذار حساب تاجران را از كسبه جزء جدا كرده به طوري كه قانون اعسار شامل حال كسبه مي‌شود.
نحوه رسيدگي به دعوي اعسار
كسي كه دعوي اعسار مي‌كند، مثل تمام كساني كه در محاكم طرح دعوي مي‌كنند بايد مراحلي را پشت‌سر بگذارند كه به گفته كارشناسان حقوقي قوه قضاييه، طرح دعوي به 2 طريق همراه با دعوي اصلي و دعوي اعسار از طريق ارائه دادخواست جداگانه مطرح مي‌شود، اگر دعوي اعسار به هر كدام از اين دو طريق مطرح شده باشد معرفي حداقل 2 شاهد ضروري است.
وقتي شهود آماده اداي شهادت شدند و دادخواست اعسار نيز وصول شد مدير دفتر ظرف 2 روز پرونده را به قاضي مي‌دهد و چنانچه قاضي شهادت شهود را در دادگاه ضروري بداند طرفين دعوي همراه با شهود در دادگاه حاضر مي‌شوند. اين در حالي است كه معافيت از هزينه دادرسي براي هر دعوي بايد جداگانه دريافت شود مگر آن كه چند دعوي به طور همزمان عليه يك نفر مطرح شده باشد كه در اين صورت قبولي اعسار در يك دعوي در دعاوي ديگر نيز قابل استفاده است.
گفتني است، حكم اعسار در تمام مراحل رسيدگي به يك پرونده قابل استفاده است مگر آن كه مدعي اعسار در جريان رسيدگي متمكن شود (از حالت اعسار خارج شود) كه در اين صورت بايد هزينه دادرسي را پرداخت كند.
مريم خباز / گروه جامعه