بهاءالدین محمد بن حسین عاملی، ملقب به «شیخ بهایی» از عالمان عصر صفویه است. وی به‌دلیل احاطه بر علوم مختلفی چون فلسفه، عرفان، فقه، نجوم، ریاضی، ادبیات، منطق، مهندسی، اخلاق و تاریخ، حکیم فرزانه زمان خود بود و آثار بسیاری از او بر جای مانده است.

شیخ بهایی، دانشمندبهاءالدین محمد بن عزالدین حسین عاملی، متخلص به شیخ بهایی در سال ۹۵۳ هجری قمری در روستای «جبع» در جبل‌عامل متولد شد. خانواده او پس از یک سال از این روستا به شهر جبل عامل رفتند و در آنجا ساکن شدند و شیخ بهایی تا ۱۰ سالگی به‌همراه خانواده‌اش در این شهر زندگی کرد. جبل‌ عامل از مناطق شیعی‌نشین کشور لبنان محسوب می‌شد که با حضور «شهید ثانی» رونق علمی یافت و به‌تدریج تا قرن دوازدهم هجری یکی از بزرگ‌ترین حوزه‌های علمیه شیعه شد.

عزالدین، پدر شیخ بهایی با شهید ثانی ارتباط نزدیک داشت. با کشته شدن شهید ثانی، عزالدین و خانواده‌اش امنیت لازم را نداشتند. با توجه به فشار دولت عثمانی بر شیعیان جبل عامل و همچنین دعوت حکومت شیعی صفوی در سده‌های دهم و یازدهم هجری، پدر شیخ بهایی تصمیم گرفت جبل عامل را ترک کنند و راهی ایران شوند. در آن دوره، بسیاری از علمای جبل عامل به ایران مهاجرت کردند. این خانواده در قزوین، پایتخت آن زمان ایران ساکن شدند.

شیخ بهایی در قزوین که کانون علمای آن زمان بود، زیر نظر پدرش و دیگر اساتید، آموزش دید و به‌دلیل ذکاوت بالا، در زمانی کوتاه گوی سبقت را از دیگر هم‌عصران خود ربود. شیخ بهایی در عصر صفویه به‌عنوان یکی از عالمان این دوره مطرح شد و توانست تحول‌های چشمگیری را در برخی علوم ایجاد کند.

از شیخ بهایی آثار و تالیفات مکتوب بسیاری برجای مانده که تحقیقات و نظریه‌های او در زمینه‌های مختلف علوم را در بر می‌گیرد. میرداماد یکی از علمای زمان و از دوستان نزدیک شیخ بهایی بود که در بسیاری از مواقع او را همراهی می‌کرد.

شیخ بهایی علاوه بر احاطه بر علوم فلسفی، دینی، نجوم و ریاضیات، مهندسی بی‌بدیل نیز بود. آثار و بناهای بازمانده از عصر صفویه که طراحی و مهندسی ساخت آن‌ها را انجام داده است، نمونه‌هایی از عجایب زمان است. از جمله این آثار معماری می‌توان به منارجنبان و حمام شیخ بهایی در اصفهان اشاره کرد. این دو اثر جزو شاهکارهای مهندسی شیخ بهایی محسوب می‌شوند که تا به امروز مانند آن‌ها طراحی نشده است.

شیخ بهایی را صاحب کرامت دانسته‌اند و روایت‌های عجیبی از او بر سر زبان‌ها است. او در زمینه ادبیات نیز تبحر داشت و آثار وی نشان‌دهنده نبوغ ادبی این اندیشمند بزرگ است.

عزالدین در قزوین به‌عنوان بالاترین مرجع دینی در قلمرو صفوی، منصب «شیخ‌الاسلامی» را از شاه طهماسب صفوی دریافت کرد. شیخ بهایی زیر نظر پدر خود و دیگر اساتید عصر صفویه، تحصیل کرد و در مدت کوتاهی از تمامی شاگردان هم‌دوره خود پیش افتاد. ذکاوت بالا و تلاش‌های مستمر در کسب علوم، سبب توفیق وی شد و توانست بر اکثر علوم زمان خود تسلط یابد و عنوان «حکیم» را از آن خود کند. عنوان حکیم برای دانشمندان و اندیشمندانی به کار می‌رفت که بر تمامی علوم عصر خود، احاطه پیدا کرده و صاحب نظر می‌شدند.

با تغییر پایتخت حکومت صفویان از قزوین به اصفهان، خانواده شیخ بهایی نیز به اصفهان رفته و در این شهر سکونت یافتند. شیخ بهایی در اصفهان به مقام «شیخ الاسلامی» دست یافت؛ اما پس از گذشت مدتی، تمایل خاصی به آن نشان نداد و از شوق رفتن به مکه، این مقام را کنار نهاد و راهی سفر حج شد. سفر وی به مکه، مدت زمان زیادی طول کشید و به سرزمین‌های مصر و شام نیز سفر کرد. او در این سفرها به‌دنبال تکمیل دانش خود در ملاقات با دانشمندان صوفی بود؛ بعد از سفر به اصفهان بازگشت و تا پایان عمر در دربار شاه عباس صفوی باقی ماند.

شیخ بهایی خدمات زیادی به جامعه کرد. وی علاوه بر خدمات علمی و آثار مکتوبی که از خود به‌جای گذاشت، با ساخت بناهایی خارق‌العاده در اصفهان بر اساس نبوغ مهندسی خود، شاهکارهای معماری در جهان برجای گذاشت که تاکنون مانند آن‌ها در هیچ جا دیده نشده است. او سرانجام در ۸۷ سالگی در شهر اصفهان دیده از جهان فرو بست. پیکر شیخ بهایی در شهر مشهد و در جوار حرم امام هشتم شیعیان به خاک سپرده شد.