یک کارشناس قرآنی با بیان اینکه دعای بیستم صحیفه سجادیه پاسخ امام سجاد(ع) به چیستی مکارم اخلاقی است، گفت: امام سجاد(ع) به ما می‌آموزند تا از خداوند متعال بخواهیم بالاترین درجه ایمان، بهترین درجه نیت، با فضیلت‌ترین درجه یقین و بهترین اعمال را به ما الهام کند.

افشارامروز، هفتم شعبان‌المعظم، سالروز میلاد امام سجاد(ع) و روز صحیفه سجادیه است. امام سجاد(ع) در طول عمر بابرکت خود صحیفه سجادیه را که شامل ۵۴ دعاست، از خود به یادگار گذاشتند. این کتاب پس از قرآن و نهج‌البلاغه مهمترین میراث مکتوب شیعه به حساب می‌آید و به نام‌های خواهر قرآن و «انجیل اهل بیت(ع)» نیز مشهور است. صحیفه مانند قرآن و نهج‌البلاغه از نظر فصاحت و بلاغت مورد توجه قرار گرفته است.

یکی از دعاهای معروف صحیفه، دعای مکارم‌الاخلاق است. امام سجاد(ع) در  این دعا به مبانی اصیل اخلاقی در اسلام اشاره کرده است.

در فراز اول دعای بیستم صحیفه سجادیه آمده:

«بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ

به نام خدا که رحمتش بسیار و مهربانى‏اش همیشگى است

اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ بَلِّغْ بِإِیمَانِی أَکمَلَ الْإِیمَانِ، وَ اجْعَلْ یقِینِی أَفْضَلَ الْیقِینِ، وَ انْتَهِ بِنِیتِی إِلَی أَحْسَنِ النِّیاتِ، وَ بِعَمَلِی إِلَی أَحْسَنِ الْأَعْمَالِ.

بار خدایا بر محمد و آلش درود فرست، و ایمانم را به درجه کامل‌ترین ایمان رسان، و یقینم را برترین یقین گردان، و نیتم را به بهترین نیت‌ها منتهی ساز، و کردارم را به بهترین کردار‌ها تبدیل کن».

حجت‌الاسلام سیدجواد بهشتی، کارشناس قرآنی به تشریح مبانی این دعای نورانی برای مخاطبان ایکنا پرداخته است که در ادامه می‌بینید و می‌خوانید.

افشار

«در این فرصت کوتاه قصد داریم تا در رابطه با امام سجاد(ع) که دو میراث بزرگ یعنی رساله حقوق شامل ۵۰ حق با ریشه حق خدا و صحیفه سجادیه شامل ۵۴ دعای درس‌آموز را برای جامعه بشر به یادگار گذاشته‌اند، صحبت کنیم.

مردم ما با صحیفه سجادیه به صورت اجمالی آشنایی دارند اما کمتر به مطالعه آن می‌پردازند و کتاب صحیفه معمولا در قفسه کتابخانه‌ها به جای مانده است. امروز نیازمند آن هستیم تا این کتاب نورانی را به متن زندگی وارد کنیم. طولانی‌ترین دعای صحیفه سجادیه، دعای بیستم و موضوع آن نیز مکارم‌الاخلاق یعنی همان رسالت پیامبر(ص) است.

پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «إِنَّی بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَکارِمَ الْأَخْلَاقِ؛ به راستی که من برای به کمال رساندن مکارم اخلاق مبعوث شده‌ام». از امامان معصوم(ع) سؤال می‌کردند، مکارم اخلاقی که پیامبر(ص) برای آن به رسالت برگزیده شده است، چیست؟ معصومین(ع) به این سؤال پاسخ می‌دادند. دعای مکارم‌الاخلاق در حقیقت یکی از پاسخ‌های امام سجاد(ع) به این پرسش است. مکارم‌الاخلاق دعایی است که بلندی‌ها و بزرگی‌های اخلاق بشری که انسان را به خدا نزدیک می‌کند را شرح داده است. کسانی که این دعا را تفسیر کرده‌اند، آن را به ۲۲ فراز تقسیم کرده‌اند.

جا دارد گفته شود که ممکن است افرادی به دنبال این دعا بوده و صحیفه سجادیه را پیدا نکنند. در پایان مفاتیح‌الجنان که امروز در تمامی خانه‌ها و مساجد وجود دارد، دعای مکارم‌الاخلاق آمده است. متأسفانه کمتر کسی این دعا را می‌‌خواند، در شرایطی که باید امثال این دعا را به دستور کار خود در زندگی وارد کرده و آن را در طول سال برای تربیت خود مطالعه کنیم. با این کار در حقیقت به پیامبر(ص) برای تربیت خود و اطرافیان کمک کرده‌ایم و رسالت مهم ایشان که «يُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ؛ پاكشان کرده و كتاب و حكمت به آنان بياموزد» را به جای آورده‌ایم.

توصیه می‌کنم که مردم هر روز حداقل یک فراز از این دعا را مطالعه کنند. مرحوم فلسفی و حجت‌الاسلام قرائتی این دعا را به خوبی شرح کرده‌اند. امام زین‌العابدین(ع) در صحیفه غالبا دعاهای خود را با صلوات آغاز کرده‌اند. صلوات نوعی قدردانی از پیامبر(ص) است و با ذکر آن این معنی به یاد آورده می‌شود که ما قدردان پیامبر(ص) که زحمات زیادی را در راه رسالت خود به دوش کشیدند، هستیم. صلوات دعای مستجابی است که به ما در حدیث سفارش شده تا در آغاز و پایان خواسته‌های خود، دعاها را با صلوات تزئین کنیم.

فراز اول دعای مکارم‌الاخلاق نیز با صلوات آغاز شده و با صلوات نیز به پایان می‌رسد. این فراز دارای چهار قسمت ایمان، یقین، نیت و عمل است. کمالات انسانی که از سوی ادیان آسمانی راهگشا بوده و به انسان نشان داده شده است، شامل طیف‌هایی هستند که درجاتی دارند. ایمان، یقین، نیت و عمل نیز دارای درجات خود هستند.

امام سجاد(ع) در این فراز به ما می‌آموزند که به درجات پایین قناعت نکنیم. خداوند در انسان ظرفیتی قرار داده که باید درجات بالا را از او بخواهیم. امام سجاد(ع) به ما می‌آموزد تا از خداوند متعال بخواهیم بالاترین درجه ایمان، بهترین درجه نیت، با فضیلت‌ترین درجه یقین و بهترین کارها را به ما الهام کند. لذا امام سجاد(ع) در این فراز چهار قله ایمان، یقین، نیت و عمل را پیش روی ما گذاشته است.

ایمان

از آیات قرآن کریم و احادیث می‌یابیم که ایمان متفاوت است؛ یعنی برخی ایمان‌ها ایمان لحظه‌ای هستند یعنی ممکن است خطری برای انسان پیش آید و او یاد خدا کند و پس از رفع خطر دوباره از یاد خدا غافل می‌شود. ایمان دیگر، ایمان سطحی است که عمقی ندارد. «وَلَمَّا يَدْخُلِ الْإِيمَانُ فِي قُلُوبِكُمْ؛ ایمان به دل‌های شما نفوذ نکرده است».

ایمان دیگر، ایمان تاکتیکی است. ۱۲ نفر از یهودیان تصمیم گرفتند که صبح مسلمان شده و عصر دست از اسلام بردارند تا هم انگیزه مسلمان شدن را در یهودیان کاهش دهند و هم مسلمانان را به تردید بیندازند. آن‌ها ظاهرا ایمان آوردند «آمِنُوا بِالَّذِي أُنْزِلَ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَجْهَ النَّهَارِ وَاكْفُرُوا آخِرَهُ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ؛ و جماعتى از اهل كتاب گفتند در آغاز روز به آنچه بر مؤمنان نازل شد ايمان بياوريد و در پايان روز انكار كنيد شايد آنان از اسلام برگردند».
ایمان دیگر، ایمان بی‌عمل است. برخی خدا را قبول داشته و دین را پذیرفته‌اند، اما نماز نخوانده و انفاق نکرده و از عمل تهی هستند. ایمان دیگری در قرآن آمده است که همان ایمان با هدف مادی است. برای مثال برخی افراد می‌دانند که چنانچه اعلام کنند مسلمان و یا شیعه هستند، به منافعی دست پیدا می‌کنند و به همین دلیل ایمان می‌آروند. «وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَعْبُدُ اللَّهَ عَلَىٰ حَرْفٍ ۖ فَإِنْ أَصَابَهُ خَيْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ؛ و از مردم کس هست که خدا را به زبان و به ظاهر می‌پرستد (نه از باطن و حقیقت) از این رو هرگاه خیر و نعمتی به او رسد اطمینان خاطر پیدا کند».

ایمان دیگری که در قرآن بدان اشاره شده، ایمان منافقان است. «وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَبِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَمَا هُمْ بِمُؤْمِنِينَ؛ و برخى از مردم مى‏‌گويند ما به خدا و روز بازپسين ايمان آورده‏‌ايم ولى گروندگان راستين نيستند».

مؤمنان حقیقی هیچ‌ کدام از این ایمان‌های لحظه‌ای، سطحی، بدون عمل و یا غرض‌ورزانه را دوست ندارند. آن‌ها ایمانی نیاز دارند که درجه یک و خالص باشد. «وَإِذَا لَقُوا الَّذِينَ آمَنُوا قَالُوا آمَنَّا وَإِذَا خَلَوْا إِلَى شَيَاطِينِهِمْ قَالُوا إِنَّا مَعَكُمْ إِنَّمَا نَحْنُ مُسْتَهْزِئُونَ؛ و چون با كسانى كه ايمان آورده‏اند، برخورد كنند مى‌‎گويند ايمان آورديم و چون با شيطان‌هاى خود خلوت كنند، مى‌‌گويند در حقيقت ما با شماييم ما فقط آنان را ريشخند مى‌كنيم».

ایمان دیگری در قرآن آمده که از آن به عنوان ایمان خیالی یاد می‌شود. «برخی گمان می‌کنند که ایمان آورده‌اند». ایمان دیگر، ایمان گزینشی است یعنی برخی تمام اسلام را قبول ندارند و فقط بخشی از آن را می‌پذیرند که این ایمان عین کفر است. «نُؤْمِنُ بِبَعْضٍ وَنَكْفُرُ بِبَعْضٍ؛ ما به بعضى ايمان داريم و بعضى را انكار مى‏كنيم». ایمان دیگری که در کتاب اصول کافی بدان اشاره شده، ایمان عاریه‌‎ای است. زمانی که فرشته قبض روح به سراغ افرادی می‌رود که ایمان عاریه‌ای دارند، این افراد هرچه تلاش می‌کنند، نمی‌توانند ایمان خود را بیان کنند. ما از خدا اکمل‌الایمان را می‌خواهیم. امام صادق(ع) فرمودند که ایمان ۱۰ درجه دارد. سلمان فارسی این درجات ۱۰ گانه را طی کرده بود.

یقین

فراز دوم این دعای نورانی، یقین است. بزرگان دین مثالی زده‌اند. گاهی افراد ایستاده‌اند و از دور دودی را مشاهده می‌کنند و این‌گونه می‌فهمند که در آن ناحیه آتش وجود دارد. سپس، حرکت کرده و خود را به منطقه می‌رسانند و آتش را با چشمان خود مشاهده می‌کنند که در حال سوزاندن خانه‌ای است. مردم وارد خانه می‌شوند تا افراد محصور در آتش را نجات دهند و این بار سوزش آتش را به خوبی لمس می‌کنند. این سؤال پیش می‌آید که انسان‌هایی که به جهنم ایمان دارند، در کدام یک از این درجات حضور دارند. یعنی مانند کسی هستند که دود را دید؟ یا کسی که آتش را مشاهده کرد و یا کسی که آتش را احساس کرده است؟

ما از خداوند متعال درخواست می‌کنیم که برترین یقین را نصیب ما کند. پیامبر(ص) صبحگاهی به جوانی برخورد کردند که رنگ پریده بود و از او سؤال کردند که شب را در چه حالی به صبح رساندی؟ جوان پاسخ داد که در حال یقین. پیامبر(ص) فرمودند یقین علائمی دارد و علامت تو چیست؟ جوان پاسخ داد علامت من این است که دیشب را نخوابیدم. پیامبر(ص) فرمودند آری! تو راستگو هستی. ما باید چنین یقینی را از خدا بخواهیم. در حدیث آمده است: «امام سجاد(ع) بعد از نماز مغرب همچنان می‌نشست و از خدا یقین طلب می‌کرد. امام صادق(ع) فرمودند که «چیزی عزیزتر و کمیاب‌تر از یقین پیدا نمی‌شود.

در حدیث می‌خوانیم که «عمل دائم و اندک همراه با یقین نزد خدا بهتر است از عمل زیاد با غیر یقین». ترس از تخلف، ترس حرص به دنیا، جمع کردن توشه برای آخرت، خوب عبادت کردن، تسلیم در پیشگاه خدا همگی از نشانه‌های یقین هستند.

نیت

در احادیث به ما آموخته‌اند که نیت از عمل مهمتر است. انگیزه و نیت‌ها همواره تعیین کننده هستند. ممکن است فردی را به دلیل زیبایی به رفاقت انتخاب کنیم. فردی نیز ممکن است یک شخص را به دلیل خوش‌خطی، پولدار بودن، مسجدی بودن و ... به دوستی برگزیند که هر کدام نیت و انگیزه‌ای از این عمل دارند. در زمینه ازدواج نیز افراد نیات مختلفی دارند. برخی علاقه دارند تا با زیبارویان، برخی با پول‌دارها و برخی نیز با هنرمندان و برخی با اندیشمندان و دین‌داران ازدواج کنند.

باید از خداوند متعال بخواهیم تا نیات و انگیزه‌های ما را با انگیزه‌ای آسمانی قرار دهد. در قیامت تمامی انسان‌ها از یکدیگر جدا می‌شوند به جز متقین و صاحبان تقوا. ارتباطات متقین پایدار می‌ماند.

عمل

در بخش پایانی این فراز، از خدا می‌خواهیم که اعمال ما را عملی الهی قرار دهد. در آیه اول سوره مبارکه ملک آمده است: «تَبَارَكَ الَّذِي بِيَدِهِ الْمُلْكُ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ؛ بزرگوار و خجسته است آنكه فرمانروايى به دست اوست و او بر هر چيزى تواناست». همچنین، در آیه دوم این سوره مبارکه نیز آمده است: «الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَيَاةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَهُوَ الْعَزِيزُ الْغَفُورُ؛ همانكه مرگ و زندگى را پديد آورد تا شما را بيازمايد كه كدامتان نيكوكارتريد و اوست ارجمند آمرزنده».

ما در این دعا از خداوند متعال می‌خواهیم که به ما کمک کند تا خوب عمل کرده و از فرصت جوانی و سلامتی، اندیشه و وجدان به خوبی استفاده کرده و تن‌پروری نکنیم. هر کسی در هر حرفه و شغلی که قرار دارد، باید کار خود را به خوبی و درستی انجام دهد. البته این مسئله احتیاج به امداد الهی دارد. درحقیقت اولین فراز دعای مکارم‌الاخلاق، بلندپروازی را به ما آموزش می‌دهد تا بهترین‌ها را از خدا بخواهیم یعنی بهترین، انگیزه، بهترین عمل و بهترین باور را از خداوند درخواست کنیم.

همچنین، در ادامه این دعای نورانی، امام زین‌العابدین(ع) به می‌آموزد که با خودی‌ها، بیگانگان، همسایگان و ... چگونه رفتار کنیم».

گفت‌وگو از فاطمه بختیاری