ایسنا/آذربایجان شرقی قیام ۲۹ بهمن مردم تبریز در سال ۵۶ سرآغازی برای صدور انقلاب از پیرامون کشور به مرکز کشور بود و به گفته تحلیل گران، این قیام نقطه شروع انقلاب عظیم و زمینه‌ساز پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۵۷ شد.

تبریز را می‌توان همواره آغازگر رخدادهای سیاسی ایران نامید، مردم این دیار هیچ زمانی بی‌تفاوت از کنار اتفاقات نگذشته‌اند و گاه مشروطه خواهی را فریاد زدند و گاه علیه رژیم طاغوت قیام کرده و پایه‌های انقلاب اسلامی را بنا کردند.

۲۹بهمن سال ۵۶ بود، یک سال پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، زمانی که خفقان سراسر ایران را فراگرفته و طاغوت حکم‌رانی می‌کرد، در این میان جوانانی از جنس غیرت و ایثار به صحنه آمده و اربعین شهدای قم را در تبریز پاس‌داشته و قیام ۲۹ بهمن تبریز را در تاریخ مجاهدت‌ها، ماندگار کردند.

ماجرا از این قرار بود که با صلاحدید آیت الله قاضی طباطبایی، چند روز مانده به ۲۹ بهمن ماه، اعلامیه‌ای با محتوای اعتصاب سراسری با بستن مغازه‌ها و حضور در مراسم چهلم شهدای قم در مسجد قزللی (میرزا یوسف)، در سطح شهر تبریز منتشر شد که امضای علما و روحانیون از جمله آیت الله قاضی طباطبایی، آیت الله غروی، آیت الله قزلجه‌ای، آیت الله انگجی و ... پای آن بود.

استاندار وقت آذربایجان شرقی هم که از برگزاری این مراسم خبر داشت، دستور ممانعت از حضور مردم در مسجد قزللی را به شهربانی صادر کرده بود.

صبح روز شنبه ۲۹ بهمن ۱۳۵۶

بر اساس آنچه که در منابع تاریخی آمده است، اقشار مختلف مردم از ساعات اولیه صبح ۲۹ بهمن سال ۵۶ در تب‌وتاب برگزاری مراسم چهلمین روز شهدای قم بوده و زودتر از ساعت ۱۰ مقابل مسجد اجتماع کرده بودند. دانشجویان هم دانشگاه را تعطیل کرده و روانه مسجد شده بودند که با درب بسته مسجد و محاصره نیروهای شهربانی مواجه شدند و در این میان سرگرد «حق‌شناس» -که رئیس کلانتری بازار بود- ضمن جلوگیری از ورود مردم به داخل مسجد به ساحت مقدس مسجد توهین ‌کرد و جوانان و دانشجویان حاضر در صحنه در مقابل این اقدام نیروهای شهربانی، شروع به اعتراض کردند.

«محمد تجلا» یکی از جوانان حاضر در صحنه بود که از سخنان توهین آمیز این مأمور شهربانی، عصبانی و با او درگیر شد که در نهایت توسط سرگرد حق شناس به شهادت رسید و خون این شهید آغازگر قیام شورانگیز مردم تبریز شد؛ به‌طوری‌که مردم در حالی که پیکر اولین شهید قیام خویش را بر دوش داشتند، از بازار خارج شده و با شعارهای «زنده باد خمینی» و «مرگ بر شاه» در سطح شهر تظاهرات کرده و اماکنی از جمله ساختمان مرکزی حزب رستاخیز، بانک‌ها، مشروب فروشی‌ها و ... را به آتش کشیدند.

نویسنده، پژوهشگر و مدیرکل اسبق اسناد ملی شمالغرب کشور که تحقیقات بسیاری در رابطه با تاریخ تبریز و قیام ۲۹ بهمن داشته در گفت‌وگو با ایسنا، با بیان اینکه تبریز و آذربایجان در طول تاریخ، فراز و نشیب‌های بسیاری داشته و شجاعت، حضور در صحنه، اقدام به موقع و بصیر مردم تبریز همواره در طول تاریخ زبانزد بوده است، افزود: از مقابله با تجاوزات اجنبی‌ها گرفته تا تاریخ ۱۰۰ سال اخیر، تبریز نقش مهمی در جریانات مختلف داشته و همواره پیشتاز بوده است.

سید مسعود نقیب، قیام ۲۹ مردم تبریز را یکی از حرکت‌های برجسته مردم تبریز طی ۱۰۰ سال اخیر دانست و گفت: حدود ۱۰۰ سال بعد از مشروطه، در ۲۹ بهمن ۵۶، مردم تبریز علیه رژیم ستمشاهی قیام کرده و در این رابطه نیز خط شکن شدند و این حرکت به سایر شهرها نیز رسید و یک سال بعد، طومار طاغوت در هم پیچیده شد.

وی با بیان اینکه تبریز اگر تشخیص دهد، دیگر به عقب بازنمی‌گردد و پای اعتقاد و آرمان خود تا پای جان می‌ایستد، گفت: تبریزی‌ها می‌دانستند که شاه یکی از تربیت یافتگان آمریکا بوده و در تمامی عرصه‌ها، آمریکا و مشاوران آمریکایی به شاه خط می‌دهند. مردم، استبداد و دیکتاتوری شاه را درک می‌کردند و می‌دیدند که تمام پست‌های کلیدی کشور، در دست بهایی‌ها است.

پژوهشگر و مدیرکل اسبق اسناد ملی شمال غرب کشور خاطرنشان کرد: مردم می‌دیدند که ایرانی‌ها در آن زمان هیچ قدرتی برای تصمیم گیری نداشتند و انگلیس و به ویژه آمریکایی‌ها در عرصه تصمیم‌گیری حضور داشته و حتی در مقابل ایرانی‌ها نیز مصونیت داشتند که موضوع مصونیت اتباع بیگانه در ایران بسیار روح مردم ایران را جریحه‌دار می‌کرد.

وی ادامه داد: مردم ایران در کنار این موارد، بی‌توجهی رژیم شاهنشاهی به ارزش‌های اسلامی، مبانی دینی، اصول و عقاید و قرآن را نیز می‌دیدند، هرچند در ظاهر قضیه گاه حرکاتی نمایشی همانند به مسجد رفتن و... انجام می‌دادند، اما مردم می‌دانستند که همه این‌ها بهانه‌ای برای دین زدایی و اسلام زدایی است.

نقیب خاطرنشان کرد: مردم ایران و مردم تبریز این‌ موارد را می‌دانستند و درک می‌کردند، از این رو حرکت‌های ضد شاهنشاهی قبل از بهمن ۵۶ و بعد از آن اتفاق افتاد و انتشار مقاله کذایی احمد رشیدی مطلق در ۱۷ دی، منجر به بروز حرکاتی در ۱۹ دی در قم شد که درنتیجه آن تعدادی شهید و تعداد کثیری هم مجروح شدند.

وی اضافه کرد: عمال شاه خیال می‌کردند که این حرکت را سرکوب کرده‌اند، اما به فکرشان هم نمی‌رسید که در جایی خیزشی عظیم رخ داده و بر پیکره حکومت لرزه اندازد، ولی احساس می‌کردند که در اربعین شهدای قم، حرکت‌هایی ایجاد شود، اما نمی‌دانستند کجا.

وی با اشاره به نامه رییس سازمان اطلاعات و امنیت آذربایجان به شهربانی تبریز سه الی چهار روز مانده به قیام، افزود: در این نامه‌ها نوشته شده بود «به قرار اطلاع، بازاریان تبریز قصد دارند روز ۲۹ بهمن را تعطیل نمایند، علی‌ هذا خواهشمند است دستور فرمایید با توجه به مفاد نامه، تدابیر مقتضی اتخاذ و ضمن انجام اقدامات، مراتب لازم را از وقایع احتمالی پیش بینی و به موقع این سازمان را آگاه نمایند».

وی اضافه کرد: بر اساس این حساسیت‌ها، ساواک از چند روز قبل از قیام در حالت آماده باش قرار داشت تا اینکه دقیقا یک روز مانده به قیام، اعلامیه‌ای با امضای علما منتشر می‌شود که در بخشی از آن نوشته شده بود: "به مناسبت چهلمین روز حادثه خونین شهادت فضلا و طلاب حوزه علمیه قم..."

وی با بیان اینکه با انتشار این اعلامیه، برای روز شنبه دهم ربیع الاول مطابق با ۲۹ بهمن ۶۵، اعلام عمومی شد که برای گرامیداشت چهلم شهدای قم، ساعت ۱۰ الی ۱۲ در مسجد حاج میرزا یوسف واقع در اول خیابان فردوسی جمع شوند، افزود: این اعلامیه به امضای جامعه روحانیت تبریز در راس آن آیت الله قاضی طباطبایی و همچنین حضرات آیات شربیانی، واعظی، انگجی، اشراقی، هاشمی، دینه وری و عبدالحسین غروی رسید.

وی با اشاره به اینکه صرفا یک بخش از قیام مردم تبریز برنامه‌ریزی شده و با دعوت علما بود و بخش بعدی نیز حرکتی کاملا خودجوشانه بود، اضافه کرد: مردم تبریز با دعوت علما برای گرامیداشت چهلم شهدای قم جمع شدند و تا این جای کار، طبق برنامه‌ریزی بود، اما زمانی که خون محمدتجلا به ناحق می‌ریزد، مردم به خروش آمده و شهر را تسخیر می‌کنند.

نقیب با بیان اینکه در روز ۲۹ بهمن، جمعیت انبوهی در تبریز به سمت مسجد قزللی که در حوزه استحفاظی کلانتری شش تبریز بود، حرکت می‌کنند، اما قبل از این حرکت درب‌های مسجد بسته شده بود و شهربانی هم آماده بود، گفت: در این حال سرگرد حق‌شناس، رییس کلانتری وقتی می‌بیند که جمعیت قصد ورود به مسجد را دارند و مسجد در شرف باز شدن است، به میان آمده و با کلماتی نامناسب به مسجد جسارت می‌کند.

وی خاطرنشان کرد: اینگونه بود که غیرت دینی محمد تجلا و مردم به جوش آمد و بود و به او اعتراض کرده و سپس بینشان درگیری فیزیکی رخ می‌دهد و سرگرد حق‌شناس برای نشان دادن خباثت درونی خود، به سوی محمد تجلا تیراندازی می‌کند؛ با شهادت این جوان دلیر، مردم به خروش آمده و او را بر روی دستان خود گرفته و شعار دادند. این جا بود که مردم تبریز به جوش و خروش آمده و با درهم شکستن مراکز فساد و...، شهر را تسخیر می‌کنند.

پژوهشگر و مدیرکل اسبق اسناد ملی شمالغرب کشور با بیان اینکه تبریز از صبح تا ظهر ۲۹ بهمن ۶۵ دگرگون می‌شود، افزود: در آن زمان، اسکندر آزموده، استاندار وقت که شخصی بسیار بد دهن بود و علی الظاهر در پارس آباد بود که به وی اطلاع می‌دهند به تبریز بیاید؛ صبح فردای ۲۹ بهمن که گویا در حالت عادی نبوده و مست بود، به او می‌گویند که در تبریز چنین و چنان شد و او در پاسخ می‌گوید: تا اسکندر هست، مگر کسی جرات دارد در تبریز چنین و چنان کند؟

وی گفت: آری، تبریز تا ظهر همان روز کار خود را کرده بود، به گونه‌ای که عصر آن روز رسانه‌های خارجی این وقایع را منعکس کرده و فردا و پس فردا نیز روزنامه‌های کیهان و اطلاعات خبرهایی منتشر کردند و شاه گیج شد، چراکه بدون هیچ شناخت درستی از مردم تبریز، حتی خیال نمی‌کرد که تبریز چنین به پا خیزد.

وی با اشاره به اینکه طبق اسناد و مدارک در قیام ۲۹ بهمن تبریز ۵۸۱ نفر دستگیر شده که ۵۴۸ نفرشان زندانی می‌شود، اضافه کرد: ۱۴ نفر نیز در مجموع شهید شده و در روایتی ۱۱۸ نفر و در روایتی دیگر، ۱۷۵ نفر نیز زخمی می‌شوند.