امروز ۲۷ آذرماه مصادف با شهادت آیت اللّه مفتح، از پیشگامان شکل‌گیری وحدت بین حوزه و دانشگاه است، آن اندیشمند بزرگ و متعهد که در حوزه به درجه اجتهاد رسید و در دانشگاه درجه دکتری کسب کرد و در راستای وحدت و هم‌افزایی بین این دو نهاد علمی بسیار تلاش کرد تا امروز به عنوان نماد وحدت بین حوزه و دانشگاه مطرح باشد. همان وحدتی که راهبرد اساسی امام راحل برای تحقق اسلام ناب محمدی و حلال مسائل و مشکلات جامعه و همچنین دژ مستحمکی در برابر هجمه‌های دشمنان اسلام است.
رهبر معظم انقلاب نیز بارها بر تحقق این امر تاکید کرده‌اند و در بخشی از فرمایشات خود در این رابطه گفته‌اند: «در نظام اسلامی، علم و دین پابه پا باید حرکت کند. وحدت حوزه و دانشگاه یعنی این. وحدت حوزه و دانشگاه معنایش این نیست که حتما بایستی تخصص های حوزه ای در دانشگاه و تخصص‌های دانشگاهی در حوزه دنبال بشود نه، لزومی ندارد. اگر حوزه و دانشگاه به هم وصل و خوش بین باشند و به هم کمک بکنند و با یکدیگر همکاری نمایند، دو شعبه از یک مؤسّسه علم و دین هستند. این مؤسسه دو شعبه دارد: یک شعبه، حوزه های علمیه و شعبه دیگر، دانشگاه ها هستند ... طلاب و دانشجویان قدر یکدیگر را بدانند، با یکدیگر آشنا و مرتبط باشند، احساس بیگانگی نکنند. احساس خویشاوندی و برادری را حفظ کنند و روحانیون در دانشگاه ها عملاً کوشش کنند که نمونه های کامل عالم دین و طلبه علوم دینی را به طلاب و دانشجویان و دانشگاهیان ارایه بدهند و نشان دهند که هر دو، نسبت به یکدیگر، با حساسیت مثبت و با علاقه همکاری می کنند. این، همکاری و وحدت حوزه و دانشگاه است. البته برای این کار باید برنامه ریزی و سازمان دهی بشود».
به گزارش ایسنا، سالروز شهادت آیت‌الله مفتح به عنوان نماد وحدت بین حوزه و دانشگاه، باعث شد تا روز 27 آذر به عنوان روز گرامیداشت وحدت حوزه و دانشگاه نام گذاری شود.
مجموعه ربع رشیدی تبریز ۷۵۰ سال قبل، نمونه بارز وحدت بین حوزه و دانشگاه بود
مسئول دبیرخانه دائمی وحدت حوزه و دانشگاه آذربایجان شرقی در گفت‌وگو با ایسنا با بیان این‌که معنای وحدت بین حوزه و دانشگاه، وحدت در هدف است، اظهار کرد: حوزه و دانشگاه دو نهاد علمی هستند که نخبگان جامعه در بطن آن‌ها به کسب علم و دانش پرداخته و با توجه به این‌که تولید علم به عنوان یکی از عوامل اقتدار کشورها، در مراکز و نهادهای علمی انجام می‌شود، هرقدر این دو نهاد در راستای اهداف خود تلاش و فعالیت کنند، همانقدر جامعه را به سمت توسعه و پیشرفت هدایت خواهند کرد.
دکتر حسین احمدی سفیدان، با بیان این‌که برای رسیدن به وحدت باید دو نهاد به روش همدیگر احترام گذاشته و بر وحدت در هدف تمرکز کنند، افزود: روشی که در دانشگاه برای تولید علم و دانش به کار گرفته می‌شود، روشی مدرن و جدید بوده و در حوزه علمیه نیز روش‌های اسلامی یا به عبارتی روش‌های سنتی مورد استفاده قرار می‌گیرد که طی چندین سال علما و اندیشمندان مسلمان در مراکز حوزوی و بر اساس همین روش‌ها به دنبال کسب علم و تولید دانش در حوزه علوم اسلامی پرداخته‌اند.
وی با اشاره به این‌که هدف دانشگاه و حوزه، پاسخ به نیازهای جامعه است، افزود: هدف دانشگاه این است که مسائل و مشکلات جامعه را برطرف کرده و از طرفی، هدف حوزه نیز پاسخگویی به سوالات و نیازهایی است که انسان برای زیست در جامعه بدان‌ها نیاز دارد؛ در حقیقت هدف این دو نهاد تولید علم نافع است، همان علمی که به حل مشکلات جامعه و بشریت کمک کند و برای جامعه سود داشته باشد، از این‌رو هر علمی که به جامعه سود رسانده و مشکلی را در جامعه حل کند، آن علم، علم نافع است.
مسئول دبیرخانه دائمی وحدت حوزه و دانشگاه های آذربایجان شرقی با بیان این‌که در حوزه و دانشگاه روش‌هایی که برای مطالعه و پژوهش به کار گرفته می‌شود، متفاوت است، ادامه داد: لازم است که هر دو نهاد به روش‌های همدیگر احترام گذاشته و به این امر توجه داشته باشند؛ همچنین از ظرفیت و پتانسیل خود در راستای کمک به دیگری استفاده کنند تا مشکلات جامعه برطرف شود.
وی با بیان این‌که وحدت بین حوزه و دانشگاه به این معنا نیست که لزوماً حوزه به دانشگاه ورود کرده و یا دانشگاه وارد حوزه شود، بلکه این وحدت در هدف معنا پیدا می‌کند، گفت: هدف مشترک، همان تولید علم نافع و کمک به حل مشکلات و پاسخگویی به نیازهای جامعه است.
احمدی سفیدان با اشاره به این‌که دانشگاه با صنعت و جامعه ارتباط داشته، اما حوزه بیشتر با جامعه ارتباط دارد که این دو نهاد می‌توانند در کنار هم قرار گرفته و مشکلات جامعه را حل کنند، یادآور شد: حل مسائل و مشکلات جامعه از جمله نتایج تحقق کامل وحدت بین حوزه و دانشگاه است، چراکه انسان مدرن با یک سری مشکلات و سوالاتی مواجه است که این دو نهاد به لحاظ هستی شناسی و معرفت شناسی می‌توانند به این سوالات پاسخ داده و انسان را از شک و تردید برهانند.
وی افزود: با توجه به گسترش عرصه تکنولوژی و رسانه‌ای، این دو نهاد باید جامعه‌ای بسازند که به نیازهای انسان پاسخ داده و این جامعه نیز بر اساس شاخص‌ها و پارادایم اسلامی شکل بگیرد و این امر محقق نمی‌شود مگر این‌که نهادهای علمی چنین دغدغه‌ای داشته و بتوانند بر اساس این مبانی، تولید محتوا کرده و مباحث علمی را تبیین کنند و بر مبنای مبانی هستی شناسی، معرفت‌شناسی، انسان‌شناسی و جامعه‌شناسی فعالیت کنند.
وی خاطرنشان کرد: در کنار این موارد، اگر هم‌افزایی و وحدت بین حوزه و دانشگاه به معنای واقعی در جامعه شکل بگیرد و این دو نهاد کمک‌رسان همدیگر در راستای تولید علم و دانش شوند، جامعه ما جامعه‌ای توسعه یافته و پیشرفته شده و در حقیقت شاهد شکل‌گیری "مدینه‌ای فاضله" خواهیم بود.
وی با ارائه مثالی تاریخی در مورد وحدت حوزه و دانشگاه، یادآور شد: در گذشته‌های دور در شهر تبریز مرکزی وجود داشت که کارویژه حوزه و دانشگاه را انجام می‌داد؛ این مرکز همان ربع رشیدی ۷۵۰ سال پیش است که اقدام به تربیت افراد در دو رشته علم الادیان و علم الابدان می‌کرده است.
وی با بیان این‌که علم الادیان به معنای امروزی همان الهیات است که متولی آن حوزه‌های علمیه بوده و علم الابدان نیز به معنی علوم طبیعی، پزشکی و تجربی است که متولی آن دانشگاههای امروزی هستند، افزود: در آن زمان این دو نهاد در قالب مجموعه‌ای کنار هم قرار گرفته و مرجعیت داشتند.
احمدی سفیدان با تاکید بر این‌که در بطن دانشگاه، متخصصانی در حوزه‌های فنی مهندسی یا علوم پایه تربیت می‌شوند، گفت: حوزه‌های علمیه نیز به رشد و شکوفایی باورها و اعتقادات افراد کمک می‌کند و هر قدر باور، اعتقادات و جهانبینی افراد قوی‌تر باشد، همانقدر هم شاهد تربیت انسانی متخصص و متعهد خواهیم بود.
وی با اشاره به این‌که این مهم محقق نمی‌شود، مگر این‌که دو نهاد حوزه و دانشگاه در کنار هم قرار بگیرند، خاطرنشان کرد: ممکن است در هر دو نهاد افرادی با رویکردها و نگاه‌های افراطی وجود داشته و باعث دور شدن این دو نهاد از هم شوند که با چنین رویکردهایی این دو نهاد نمی‌توانند به وحدت برسند، از این‌رو باید با نگاهی اعتدالی در این رابطه عمل کرد؛ نگاه اعتدالی یعنی هر دو نهاد روش‌های دیگری را پذیرفته و به وجود و دانش همدیگر احترام بگذارند تا این وحدت شکل بگیرد.
وی با بیان این‌که با تبادل استاد و دانشجو و همچنین با تعریف پروژه‌های مشترک و برقراری فرصت‌های علمی در دو نهاد می‌توانیم شاهد حضور اساتید دانشگاه و دانشجویان در حوزه علمیه و همچنین شاهد اساتید و طلاب حوزه علمیه در دانشگاه و استفاده از ظرفیت‌های همدیگر باشیم، ادامه داد: در این صورت این دو نهاد به عنوان نهادهای پیشرو و تولید علم می‌توانند در راستای رشد جامعه کمک کنند.
تحقق وحدت بین حوزه و دانشگاه گامی در راستای احیا و بازآفرینی مرجعیت علمی ایران
مسئول دبیرخانه دائمی وحدت حوزه و دانشگاههای آذربایجان شرقی با بیان این‌که یکی دیگر از نتایج وحدت حوزه و دانشگاه کمک برای رسیدن به مرجعیت علمی است، افزود: مرجعیت علمی یکی از دغدغه‌هایی است که در جمهوری اسلامی ایران دنبال می‌شود، چراکه ایران زمانی در گذشته چنین مرجعیت علمی را در مجموعه ربع رشیدی دارا بوده و در دو ساحت علم الادیان و علم الابدان به تربیت افراد متخصص و متعهد می‌پرداخته است. در آن زمان مباحث علوم دینی و طبیعی به هفت زبان زنده دنیا تدریس می‌شد که بعدها تحت استعمار قرار گرفته و نهایتا مرجعیت علمی خود را از دست می‌دهد. اکنون نیز ایران می‌تواند با نزدیکی این دو نهاد به یکدیگر، در راستای احیا و بازآفرینی مرجعیت علمی خود تلاش کند.
وی با اشاره به این‌که مرجعیت علمی زمانی محقق می‌شود که بتوانیم پیشرفت‌های علمی را در حوزه فنی، تخصصی و علوم انسانی داشته و زمینه را برای مرجعیت فراهم کنیم، ادامه داد: در حال حاضر در برخی از رشته‌ها در این مسیر قرار گرفته‌ایم و حتی در برخی حوزه‌ها پیشرفت‌های خوبی حاصل شده و اندیشمندان، متفکران و دانشمندان ما جزو یک درصد برتر تولیدکنندگان علم دنیا هستند که باید به این موارد توجه شده و بها داده شود.
وی با تاکید بر این‌که یکی دیگر از نتایج وحدت حوزه و دانشگاه، حل مشکلات جامعه، ارتقا و پیشرفت جامعه و همچنین ارتقای سرمایه‌های اجتماعی است، اضافه کرد: این وحدت، به انسجام و هبستگی جامعه نیز کمک می‌کند، چراکه وقتی این دو نهاد در کنار هم قرار گرفته و با خوش‌بینی در راستای تولید علم و حل مشکلات جامعه تلاش کند، به همان اندازه در جامعه آرامش، امید و انگیزه حاکم خواهد شد و تمامی این‌ها بسترساز حرکت جامعه به سمت توسعه و پیشرفت خواهد بود.
احمدی سفیدان با اشاره به این‌که در کشورهای اسلامی هر دو نهاد علمی وجود دارد که در برخی کشورها، رشته الهیات و علوم دینی در درون همان دانشگاه‌ها تدریس می‌شود، اما در برخی کشورها همانند ایران دو نهاد مستقل هستند و به صورت جداگانه فعالیت می‌کنند، ادامه داد: با توجه به این‌که هدف تولید علم و پاسخگویی به نیازها و مشکلات جامعه است، هر قدر بتوان این دو نهاد علمی را به همدیگر نزدیک کرده و هر نهاد با استفاده از روش‌های خود و با استفاده از ظرفیت‌های همدیگر در رسیدن به اهداف تلاش کنند، می‌توانیم جامعه را در مسیر پیشرفت و توسعه قرار دهیم.
وی با تاکید بر این‌که علم، اقتدار آور بوده و هرکسی صاحب علم و دانش باشد، مرجعیت دارد، اضافه کرد: دانشمندان ما در تولید علم در دنیا تاثیر و نقش آفرینی بسیاری داشته و امسال بر اساس اعلام پایگاه‌های داده سنجی بین المللی، ۲۰ نفر از اساتید دانشگاه تبریز میان تولیدکنندگان یک درصد علم دنیا قرار گرفته‌اند و اگر بتوانیم از ظرفیت این اساتید استفاده کنیم، به رشد و توسعه جامعه کمک خواهد کرد.
وی خاطرنشان کرد: در حوزه‌های علمیه نیز اساتیدی داریم که به لحاظ مبانی، فلسفی، کلامی و فقهی در سطح بالایی قرار دارند که می‌توانند در حوزه علوم انسانی در دانشگاه‌ها کمک کرده و با تعریف پروژه‌های مشترک، از ظرفیت هم استفاده کنند، خاطرنشان کرد: هدف از تمامی این مباحث، حل مشکلات جامعه و حرکت جامعه به سمت پیشرفت است که در جوامع اسلامی نیز چنین دغدغه‌ای وجود دارد، اما به علت این‌که برخی نمی‌توانند کنار هم باشند، در برخی جاها نیز شاهد شکاف و فاصله هستیم.
مسئول دبیرخانه دائمی وحدت حوزه و دانشگاه استان با تاکید بر این‌که اگر در کشورهای اسلامی این دو نهاد در کنار هم قرار بگیرند، شاهد رشد و توسعه کشورهای اسلامی خواهیم بود، گفت: در کشورهایی که این دو نهاد در کنار هم قرار گرفته‌اند، جامعه در حال توسعه بوده و توانسته‌اند برخی مشکلات معنوی و مادی جامعه را حل کنند.
وی با اشاره به این‌که بعد از انقلاب اسلامی نیز اساتید متعددی تربیت شدند که دانش‌آموخته حوزه و دانشگاه هستند، یادآور شد: دکتر مفتح از جمله شخصیت‌های برجسته در این رابطه است که از چهره‌های حوزوی و دانشگاهی بوده و در عمل این موضوع را نشان دادند. شهید مطهری و دکتر بهشتی نیز از نمونه‌های بارز وحدت بین حوزه و دانشگاه به شمار می‌روند.
وی ادامه داد: برخی اساتید دانشگاه‌ها که دانشجویان دهه ۵۰ و اوایل ۶۰ دانشجو بودند، ابراز می‌کنند که در آن زمان ارتباط نزدیک و خوبی با حوزه‌های علمیه داشته و برخی نیز حسب علاقه در کنار دروس دانشگاهی، در کلاس‌های حوزه علمیه شرکت کرده و مباحثه و گفت‌وگو می‌کرده‌اند که بعدها این روند کم‌رنگ شد.
عضو هیات علمی دانشگاه تبریز با بیان این‌که در کشور ما هر دو نهاد در راستای ایجاد وحدت بین حوزه و دانشگاه مسئولیت‌هایی دارند، اما معتقدم نهادی که می‌تواند در این رابطه نقش بهتری ایفا کند، دفاتر نهاد نمایندگی رهبری در دانشگاه‌ها بوده که می‌توانند حلقه وصل بین حوزه و دانشگاه باشند، گفت: این دفاتر با توجه به جایگاه و کارویژه‌های خود می‌توانند در راستای هم افزایی، برگزاری نشست‌ها و ارتباط علمی بین اساتید و دانشجویان و طلاب نقش مهمی ایجاد کنند؛ البته این امر محقق نمی‌شود، مگر این‌که سیاست‌ها و راهبردهایی برای دفاتر نمایندگی مقام معظم رهبری تدوین شده و روسای دانشگاه‌ها و مسئولان دفاتر نمایندگی هم این دغدغه وحدت حوزه و دانشگاه را داشته و در حوزه‌های علمی، پروژه‌ای و پژوهشی هم‌افزایی کنند.
وی خاطرنشان کرد: در حال‌حاضر دانشجویان و طلابی داریم که در گروه جهادی به صورت مشترک فعالیت کرده و یا اردوهای مشترک برگزار کرده و در جلسات مشترک شرکت می‌کنند.
وی در خاتمه با تاکید بر این‌که مراسم گرامیداشت روز وحدت حوزه و دانشگاه نیز امسال به میزبانی حوزه علمیه استان برگزار خواهد شد، گفت: این مراسم امروز بعد از نماز مغرب و عشاء آغاز خواهد شد که نماینده ولی فقیه در استان و برخی روسا و مدیران دانشگاه به سخنرانی پرداخته و در این مراسم، از دو نفر از اساتید حوزه و دانشگاه تجلیل خواهد شد.
ضرورت بهره گیری از سرمایه عظیم علوم انسانی و اسلامی در رفع مشکلات جامعه
معاون پژوهش و فناوری دانشگاه تبریز نیز ضمن تاکید بر لزوم شکل گیری عملی وحدت بین حوزه و دانشگاه، بر ضرورت بهره گیری از سرمایه عظیم علوم انسانی و اسلامی در رفع مشکلات جامعه تاکید کرد.
دکتر جلال شیری، با بیان جایگاه و اهمیت علوم انسانی به ویژه علوم اسلامی در میان شاخه‌های موضوعی مختلف علم، این دسته از علوم را زیربنای فکری و جهان بینی و معرفت شناختی جوامع عنوان کرده و با تاکید بر ضرورت بهره گیری از منابع غنی اسلامی در هدایت کلی جوامع، افزود: بررسی‌های میدانی و تحولات جهانی حاکی از آن است که نوعی بحران فقدان هویت در بسیاری از جوامع غرب زده وجود دارد و عمده ریشه چنین بحران‌هایی را می‌توان ناشی از ضعف عقلانیت و معنویت در چنین جوامعی عنون کرد.
وی با اشاره به اثر توانمند علوم انسانی و اسلامی در رفع خلاهای معرفتی در بین انسان‌ها، توجه جدی و ویژه به این علوم و مباحث جهان شناختی و معرفت شناسی را جهت تبیین فلسفه زندگی به ویژه به جوانان عزیز امری ضروری برشمرد.
دانشیار دانشگاه تبریز ضمن تاکید بر نیاز شدید امروز بشریت به معارف غنی اسلامی، تبیین این معارف ارزشمند در دانشگاه‌ها و مجامع علمی را از جمله ضرورت‌های اولویت‌دار بر شمرده و بر لزوم ارتباط مستمر، عینی و شکلی و محتوایی حوزه و دانشگاه در این خصوص تاکید کرد.
وی افزود: آنچه مورد نیاز دانشجویان و دانش پژوهان است در کنار علم و پژوهش، مجهز شدن به مبانی فکری قوی و مستحکم منبعث از آموزه‌های دینی است تا با استفاده از آن بتواند در انبوه شبهات نوپدید عصر حاضر به تمییز سره و ناسره بپردازد.
وی، پژوهش‌های مشترک حوزوی-دانشگاهی را از جمله راهکارهای نظام‌مند ارتباط علمی و عملی بین حوزه و دانشگاه عنوان کرد و افزود: حاصل تلفیق علوم و پژوهش‌های حوزوی و دانشگاهی و تشریک مساعی این دو نهاد اثرگذار می‌تواند امروزه نسخه‌های علاج بخشی را برای آرامش روانی جوامع و تامین معنویات و نیز تهیه نقشه راه پیشرفت علمی و فناوری کشور تامین کنند.
حوزه و دانشگاه به رویکرد اجتهادیِ محقق‌پرور روی بیاورند
عضو هیات علمی دانشگاه تبریز نیز که در حوزه و دانشگاه تحصیل کرده و از سال ۵۵ وارد دانشگاه شده و بعد از انقلاب فرهنگی به حوزه رفته و سپس مجددا به دانشگاه بازگشته است، در این رابطه با بیان این‌که تحقق وحدت بین حوزه و دانشگاه اثرات بسیار خوبی در حل مشکلات جامعه دارد، گفت: موانع تحقق این امر به موانع در مبانی بازمی‌گردد، چراکه مبانی منجر به وحدت بین حوزه و دانشگاه می‌شود و متاسفانه فاصله بسیاری از این منظر وجود دارد و نیازمند بحث و توضیح فراوان است.
حجت‌الاسلام اصغر نقدی، خاطرنشان کرد: علاوه بر مبانی، در این رابطه بحث سنخیت و غایات نیز مطرح است که با وجود تلاش‌های بسیار، متاسفانه همچنان محقق نشده است.
وی با اشاره به جمله العلم سلطان، اظهار کرد: علم همان چیزی که جامعه را اداره کرده و مسائل و مشکلات را حل می‌کند؛ رهبر معظم انقلاب نیز بارها به این امر تاکید کرده‌اند و امام راحل نیز از دو نهاد حوزه و دانشگاه به عنوان مبدا تحولات یاد کرده و فرمودند این دو نهاد با وحدت در کنار هم تلاش کرده و برای حل مشکلات کشور در ابعاد مختلف، راه حل ارائه دهند که در این صورت مسائل و مشکلات نیز حل می‌شود.
عضو هیات علمی دانشگاه تبریز با بیان این‌که در جامعه با یک سری مسائل و یک سری مشکلات رو به رو هستیم، یادآور شد: "مشکل" بسیار ساده بوده و برای حل آن نیز راه حل علمی نیاز نیست، اما "مسئله" امری عمیق و ریشه‌دار بوده و نیازمند راه‌حل علمی است که از جمله مسائل جامعه می‌توان به بالارفتن سن ازدواج، بیکاری جوانان، خشونت، حاشیه‌نشینی، فقر، تبعیض، مدرک‌داران بی‌سواد و... اشاره کرده که رفع این مسائل، نیازمند راه حل علمی است و با تحقق وحدت بین حوزه و دانشگاه این مسائل نیز راه‌حل پیدا می‌کند.
وی با اشاره به وجود خلاء در حوزه علوم انسانی در حوزه و دانشگاه، بیان کرد: این موصوغ نیز به شرطی که حوزه و دانشگاه به وحدت در سنخیت و مبانی و غایات برسد، قابل حل می‌شود؛ البته برخی از مسائل مثل رشد اجتماعی نیز باید حل شود تا موضوع وحدت محقق شود، چراکه رشد اجتماعی در جامعه ما ضعیف بوده و با این‌که دور کمر برخی‌هایمان به سه متر هم می‌رسد، اما رشد اجتماعی در سطح ضعیفی باقی مانده که این امر یکی از موانع تحقق وحدت حوزه و دانشگاه است.
وی با اشاره به اهمیت ارتقای شاخص‌های اجتماعی در جهت تحقق وحدت بین حوزه و دانشگاه، تاکید کرد: انتقادپذیری، تحمل نظر مخالف، شور و مشورت، انضباط، قانون پذیری و داشتن روح همکاری از جمله شاخص‌های رشد اجتماعی بوده و اگر این شاخص‌ها در حوزه و دانشگاه ارتقا یابد، یک قدم به وحدت نزدیک شده‌ایم که در این شرایط طرفین می‌توانند به گفت‌وگو و مشورت نشسته و با همدلی مشکلات علوم انسانی را نیز مرتفع کنند.
نقدی یادآور شد: البته در حوزه علوم انسانی چند رویکرد داریم که باید سایر رویکردها چون رویکردهای خودباختگی، منفعلانه، تقلیدی و... را کنار گذاره و به رویکرد اجتهادی در پژوهش در علوم انسانی روی بیاوریم؛ همان رویکرد اصیلی که محصول آن شخصیت‌هایی چون امام راحل، رهبر معظم انقلاب، علامه طباطبایی، استاد مطهری و... هستند.
وی با تاکید بر این‌که این رویکرد اجتهادی، محقق پرور بوده و باقی رویکردها مقلدپرور هستند، خاطرنشان کرد: اگر حوزه و دانشگاه به محقق‌پروری با رویکرد اجتهادی برسند، شاهد نتایج خوبی در جامعه خواهیم بود.
وی در خاتمه تاکید کرد: دعا می‌کنم سر عقل آمده و هم حوزه و هم دانشگاه با تمسک به دستورات خداوند، کنار گذاشتن منیت‌ها و ارتقای رشد اجتماعی، رویکردهای خود را اصلاح کنند تا وحدت محقق شده و ایران و جهان اسلام از محصولات شیرین آن بهره ببرند.