خیبر، منطقه‌ای است وسیع و حاصل‌خیز در 32 فرسنگی شمال مدینه منوره و در عصر رسول خدا صلی الله علیه و آله این ناحیه در اختیار یهودیان قرار داشت و تعداد جمعیت آنان در حدود 20000 نفر تخمین زده می‌شد که از میان آنان، دو هزار نفر جنگ‌آور و مبارز بوده و مردان دلاور و رزمجویی چون "مرحب خیبری" در میان آنان به چشم می‌خوردند.
یهودیان خیبر با پناه دادن به یهودیان فتنه‌جوی مدینه و همکاری و همدستی با سایر دشمنان اسلام، خطری برای مسلمانان بودند. بدین جهت، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پس از بازگشت از سفر حدیبیه و انعقاد صلح با مشرکان قریش و کسب اطمینان از سوی آن‌ها، متوجه یهودیان ساکن خیبر گردید و با هزار و چهارصد و به روایتی با هزار و ششصد رزمنده مسلمان عازم خیبر شد و پرچم سپاه اسلام را بدست توانای "امیرالمومنین علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام" سپرد و "سباع بن عرفطه غفاری" و به روایتی "غیله لیثی" را جانشین خویش در مدینه نمود.
اما هنگامی که به ناحیه خیبر وارد شد، با دژهای استوار و محکمی چون: ناعم، قموص، کتیبه، نسطاة، شق، وطیح و سلالم روبرو گردید. یهودیان برای حفاظت و کنترل خارج دژها در کنار هر دژی، برج مراقبت ساخته و با گماشتن نگهبانانی در آن جریان خارج دژ را به داخل گزارش می‌کردند. ساختمان برج‌ها و دژها طوری ساخته شده بود که ساکنان آن بر بیرون قلعه، تسلط کامل داشتند و با ایجاد منجنیق و ابزارهای دیگر می‌توانستند مهاجمان را سنگباران کنند.
برخی از دژها در تهاجم‌های آغازین سپاه اسلام گشوده شدند ولی برخی دیگر به سبب وجود مدافعان دلیر و استحکام دژها، نفوذناپذیر بودند و مدتی در محاصره سپاه اسلام قرار داشتند و پیامبر صلی الله علیه و آله با اعزام فرماندهانی چون ابوبکر، عمر و افرادی دیگر قصد بازکردن آن‌ها را داشت ولی کارها به سختی پیش می‌رفت و گاهی با ضعف و ترس برخی از فرماندهان کم جرأت، پیش روی مسلمانان به بن بست می‌رسید.
اما از روزی که پیامبر صلی الله علیه و آله فرماندهی مهاجمان را بر عهده امیرمؤمنان علیه‌السلام گذاشت، آن حضرت با شهامت و دلیری تمام، به سوی یهودیان هجوم آورد و با کشتن مردان جنگنده و رزمجویی چون مرحب خیبری و گشودن درهای بزرگ دژ با دست‌های توانای خویش، بارقه فتح و پیروزی را برای مسلمانان و خرسندی خدا و رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله را به ارمغان آورد.
به طوری که پیامبر صلی الله علیه و آله در ستایش قهرمانی و دلاوری حضرت امام علی علیه‌السلام و کارساز بودن نبرد و جهاد او فرمود: قد بلغنی نبأک المشکور و صنیعک المذکور، قد رضی الله عنک و رضیت أنا عنک؛ ای علی! خبر ستایش‌آور و کارآمدی قابل تقدیرت به من رسید. خدا از تو خرسند است و من نیز خرسند و شادمانم.
بدین ترتیب، دژهای استوار خیبر یکی پس از دیگری به دست حضرت علی علیه‌السلام و سپاهیان مبارز اسلام گشوده شد و فتح بزرگ دیگری نصیب مسلمانان گردید. درباره وقوع این جنگ ظفرمند به رهبری پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، اتفاق چندانی میان مورخان و سیره‌نویسان نیست. زیرا برخی از آنان پانزدهم محرم، برخی اواخر محرم، برخی ماه صفر، برخی اول ربیع الاول، برخی جمادی الاول و برخی نیز 24 رجب سال هفتم قمری را روز پیروزی مسلمانان می‌دانند.[۱]
پی‌نوشت:
1. نک: المغازی (واقدی)، ج 2، ص 633؛ بحارالانوار (علامه طبرسی)، ج 21، ص 25؛ تاریخ ابن خلدون، ج 1، ص 427؛ فروغ ابدیت (جعفر سبحانی)، ج 1، ص 533؛ منتهی الآمال (شیخ عباس قمی)، ج 1، ص 76؛ فرازهایی از تاریخ پیامبر اسلام (جعفر سبحانی)، ص 389.
منبع: نرم‌افزار دایرة‌المعارف چهارده معصوم علیهم‌السلام