حج در ادیان آسمانی جایگاهی ویژه داشته و به عنوان مناسکی مقدس فقط از آن مسلمانان نیست؛ پیروان دیگر ادیان و آئین‌های غیرآسمانی نیز مناسکی شبیه حج دارند.
خبرگزاری مهر-گروه دین و اندیشه-نگار احدپور اقبلاغ: روز دهم ذی الحجة عید قربان یا عید الأضحی می‌باشد که از عیدهای بزرگ اسلامی به شمار می‌رود.«عید قربان»، جلوه گاه تعبد و تسلیم ابراهیمیان حنیف است. فصل «قرب» یافتن مسلمانان به خداوند، در سایه‌ی «عبودیت» است. حج، میعاد در سرزمین موعود و تربت برگزیده ی خداست و حاجی، زائر دیار یار و حریمِ حرم دوست است. مکه و مدینه، تاریخ مجسم مکتب است. هرگوشه ی این دیار، هر سنگ این بیت، هر رواق این حرم، و هر شبستان این حریم، خاطره انگیز است و سرگذشت‌ها و ماجراها و درس‌ها و عبرت‌ها دارد.
«منا»، قربانی کردن اسماعیل توسط ابراهیم را، به ذهن می‌آورد و «عرفات»، صحنه‌ی شورانگیزِ مناجات عاشقانه امام حسین علیه السلام را با خداوند، در دامنه‌ی کوه رحمت… «جبل الرحمه».حج، گشودنِ بندِ «عادت» از پای «روز مرّگی» و چشیدن آب یقین از چشمه‌ی حیات و پرواز به کویی است که دل‌ها به عشق آن می‌تپد.
حج از مهمترین مناسک دینی در آئین مقدس اسلام است که سالانه میلیون‌ها نفر از مسلمانان سراسر جهان را در اجتماعی بزرگ گرد هم می‌آورد. آموزه‌های انسان ساز اسلام که در جهت تعالی و پیشرفت مادی و معنوی انسان‌ها گام برمی‌دارد، در صدد است انسان‌ها را مفید و سازنده، صالح و شایسته تربیت کند.
حج بهترین زمان برای تعامل فکری و مبادله فرهنگی است
حج، یکی از مهمترین مناسک دینی است که جنبه فراملیتی دارد؛ تمامی تکالیف اسلام یا به صورت فردی است مانند نماز و روزه، و یا به صورت منطقه‌ای و در گردهمایی‌های کوچک، مانند نماز جماعت و نماز جمعه. همچنین در بسیاری از احکام دینی میان مذاهب اختلاف وجود دارد، اما در حج میان فرقه‌های اسلامی، اجماع مشاهده می‌شود، مسائلی چون احرام، طواف، وقوف عرفات و… مورد قبول جهان اسلام است و از ۵۷ کشور، هر سال نمایندگانی در این مراسم بزرگ حضور می‌یابند. از آنجا که حج، خانه توحید است مسلمانانی که از سراسر عالم در این مکان جمع می‌شوند می‌توانند با ایجاد و تقویت روحیه توحیدی و گسترش روابط و تعاملات، مانع از انزوای اسلام و مسلمانان شوند و باعث اقتدار و امنیت و تقویت هویت فرهنگی اسلامی شوند و در سایه نظام توحیدی حج، به صلح و امنیت دسترسی پیدا کنند.
برای درک درست آموزه‌های اسلام، مطلع ساختن، مشارکت دادن و تأثیر گذاری بر مردم دیگر کشورها و تبادل ایده‌ها و اطلاعات، هنر و دیگر جنبه‌های فرهنگ میان ملت‌ها به منظور تقویت تفاهم و ارتباطات علمی و انتقال دانش و تجارب افراد، تلاش کنند. در حقیقت، حج یک دانشگاه عالی فرهنگی است که فرهنگ خودسازی، امنیت، عدالت اجتماعی، ایثار، نظم و انضباط و… به شخص تعلیم داده می‌شود تا او نیز این آموزه‌ها را به سراسر جهان نشر دهد. به مناسبت عید قربان درصددیم به بررسی برخی از جنبه‌های فرهنگی فریضه حج، با توجه به سیره عملی پیامبر (ص) و اهل بیت عصمت و طهارت (ع) و تفاوت آن با اجتماعات سایر ادیان بپردازیم.
در این راستا با حجت الاسلام غلامرضا رضایی، معاون پژوهشی پژوهشکده حج و زیارت به گفت و گو پرداختیم که در ادامه حاصل آن را می‌خوانید.
حج بهترین زمان برای تعامل فکری و مبادله فرهنگی است
حجت الاسلام غلامرضا رضایی در گفت و گو با مهر با بیان اینکه حج از ارکان اسلام است و فرد مسلمان می‌باید به وجوب آن، آن هم با کیفیت مقرر، معتقد باشد و در صورت داشتن شرایط، باید آن را به‌جا آورد، گفت: این بدان معنا است که حج بخشی تجزیه ناپذیر از اسلام است و لذا تا این دین وجود دارد، این مراسم وجود خواهد داشت، با همان کیفیتی که تعریف و تحدید شده است.
حج در اسلام
معاون پژوهشی پژوهشکده حج و زیارت افزود: هزاران نفر از مسلمانان هر ساله رکن اعظم از ارکان اسلام را به جای می‌آورند. برگزاری حج در مکه مکرمه و گرامیداشت عید سعید قربان در عمل به آیه ۲۷ سوره حج که می‌فرماید: «وَأَذِّن فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجَالًا وَعَلَیٰ کُلِّ ضَامِرٍ یَأْتِینَ مِن کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ؛ و مردم را دعوت عمومی به حج کن تا پیاده و سواره بر مرکب‌های لاغر از هر راه دور (به سوی خانه خدا) بیایند» انجام می‌شود. مناسک حج از روز هشتم ماه ذی‌الحجه که روز «ترویه» نام دارد، با احرام حجاج در مکان‌هایی مشخص در شهر مکه آغاز می‌شود. حجاج پس از طواف خانه کعبه به سوی منا رفته و روز عرفه را در صحرای عرفات می‌گذرانند. حاجیان تا غروب روز نهم در عرفات می‌مانند و پس از آن راهی مشعر شده و پس از طلوع آفتاب روز دهم ذی‌الحجه برای انجام رمی جمرات روانه منا می‌شوند.
تبادل فرهنگی، گفتگو و انتقال فکرها
رضایی خاطرنشان کرد: حج یک گردهمایی جهانی اسلام است که برای شرکت کنندگان در آن، دو فایده بزرگ است؛ یکی گداخته شدن با کمال مطلوب‌ها و آرمان‌های عالی و دیگری گداخته شدن با ارزشهای بشری حاصل از برخوردهای برادرانه با دیگر مردمان و ملت‌های کره زمین. و این از جمله منافع حج است که خدای متعال به آن اشاره کرده است «ولیشهدوا منافع لهم». با توجه به این نکته که اجتماع شکوهمند حج، نماینده طبیعی و واقعی همه اقشار مسلمان جهان است و زوار کعبه از میان تمام گروه‌ها و نژادها در آن جا حضور می‌یابند، ارتباط قشرهای مسلمان در ایام حج می‌تواند به عنوان مؤثرترین عامل مبادله فرهنگی و انتقال فکرها درآید. در روایات اسلامی یکی از فواید حج، ارتباط انسان‌ها، تبادل فرهنگ‌ها و گفتگو و شناخت یکدیگر ذکر شده است؛ هشام بن حکم که از دوستان دانشمند امام صادق (ع) است می‌گوید: از ایشان درباره فلسفه حج و طواف کعبه سوال کردم و اینکه به چه سبب خدا بندگان را به حج مکلف ساخت؟ گفت خداوند آفریدگان را آفرید… و حج را وسیله‌ای قرار داد تا مردم شرق و غرب جهان گرد هم آیند و با یکدیگر آشنا گردند.
حج یک گردهمایی جهانی اسلام است که برای شرکت کنندگان در آن، دو فایده بزرگ است؛ یکی گداخته شدن با کمال مطلوب‌ها و آرمان‌های عالی و دیگری گداخته شدن با ارزشهای بشری حاصل از برخوردهای برادرانه با دیگر مردمان و ملت‌های کره زمین
وی با اشاره به ادامه این روایت از امام صادق (ع) گفت: در اسلام تحمیل عقیده وجود ندارد بلکه تبلیغ عقیده است، بنا به نص قرآن در آیه ۲۵۶ سوره بقره لا اکراه فی الدین. بنابراین مخاطب اصلی اسلام، همه انسان‌ها هستند.پس اگر پرسیده شود که چرا باید باب گفتگو با دیگران را باز نمود و از مجرای حکمت و جدال احسن با دیگران تعامل داشت برای آن است که عقیده اسلامی را باید با فرهنگ سازی و اقناع به دیگران منتقل نمود.
معاون پژوهشی پژوهشکده حج و زیارت با بیان اینکه یکی از مشکلات جامعه واحد اسلامی این است که مرزهای جغرافیایی می‌تواند سبب جدایی فرهنگی آنها شود، گفت: این موضوع سبب می‌شود هر کشور تنها به خود بیندیشد، امام صادق (ع) در ادامه روایت هشام بن حکم می‌فرماید: اگر چنان بود که هر ملتی تنها درباره سرزمین خود و آنچه بدان مربوط است سخن می‌گفتند (و اخبار آن را در حج، مطرح نمی‌کردند و به گوش مسلمانان دیگر نمی‌رساندند) نابود می‌گشتند و خبرها ناگفته می‌ماند، این است علت حج.
وی افزود: در این حدیث و احادیث همانند آن، این موضوع بسیار مهم یادآوری شده است که اگر مسلمانان در اجتماع جهانی حج شرکت نکنند، یا در صورت شرکت کردن مشکلات و مسائل خویش را در آن اجتماعات مطرح نسازند، قدرت و موجودیت خود را از دست می‌دهند و ارزشهای معنوی و فرهنگی آنان در معرض نابودی قرار می‌گیرد. قوام و حیات جامعه بشری در گرو تحقق این مراسم باشکوه است «جعل الله الکعبه البیت الحرام قیاما للناس». سیره عملی پیامبر (ص) و ائمه (ع) تلاش در جهت نشر و گسترش آموزه‌های اسلام و آگاهی بخشی به افراد، در این گردهمایی بزرگ بود، پیامبر (ص) در مدت سیزده سال اقامت در مکه با نمایندگان و سران قبایلی که از کشورهای مختلف، برای حج به مکه می‌آمدند تماس برقرار می‌نمودند که نمونه‌های بسیاری از آن را مورخین ذکر کرده‌اند.
رضایی تصریح کرد: امامان معصوم (ع) نیز از این فرصتِ مهم استفاده می‌نمودند؛ به عنوان نمونه امام صادق (ع) در موسم حج، خیمه‌ای برافراشته می‌کرد و دانشمندان به حضورش شرفیاب می‌شدند. امامان (ع) نه تنها خود به این اقدام مهم توجه داشتند همچنین علما و دانشمندان را به این امر، سفارش می‌نمودند «امام علی (ع) به قتم بن عباس که کارگزار حضرت در شهر مکه بود می‌نویسد: اعمال حج را برای مردم برپا دار. در هنگام بامداد و عصر برای رسیدگی به امور مردم آماده باش و مجلس ساز. آن را که فتوا پرسد پاسخش را بده و نادان را تعلیم و با دانا به گفتگو بپرداز.»
وی با اشاره به اینکه ایام حج بهترین زمان برای تعامل افکار، مبادله فرهنگی و گفتگوهای صمیمانه میان مسلمانان است برای دستیابی به ارزشهای والای دینی و رسیدن به فرهنگ پویای اسلامی است، خاطرنشان کرد: حج می‌تواند به یک کنگره عظیم فرهنگی تبدیل شود و اندیشمندان جهان اسلام، در ایامی که در مکه هستند گرد هم آیند و افکار و ابتکارات خویش را به یکدیگر عرضه کنند. دکتر علی شریعتی این مطلب را این گونه بیان می‌نماید که روز دهم ذیحجه، عید قربان، حج پایان پذیرفت اما فردا و پس فردا نیز ناچاری در منی بمانی. بیش از یک میلیون انسان، سه روز باید در این دره خشک، پشت دروازه شهر بمانند. باید بنشینیم و به حج بیندیشیم؟ بنشینیم و با همفکران و همدردان خویش که از سراسر دنیا در اینجا جمع اند، از دردها و نیازها و آرمان‌های خویش بگوییم، دانشمندان کشورهای مسلمان و روشنفکران مسئول، آمده اند از همه قاره‌های جهان با هم به گفتگو بنشینند و از هم یاری بخواهند. در راه تحقق اهداف اسلامی و آزادی ملت‌ها و… از طریق بحث و گفتگو و بررسی نظریات مختلف تا راه یافتن به سرچشمه نخستین اسلام.
رضایی در ادامه گفت: امروزه در بسیاری از سفرهای حج، حاجیان با گروه‌های علمی و مذهبی سایر کشورهای جهان آشنا می‌گردند و این آشنایی در برخی موارد پس از اتمام سفر حج نیز ادامه می‌یابد. این آشنایی و ارتباط، می‌تواند زمینه ساز مبادلات فرهنگی و گسترش علوم و اندیشه‌های اسلامی گردد.
زنده نگه داشتن آثار و ارزش‌ها
وی با اشاره به اینکه حج مروری بر توحید و تاریخ حامیان آن از آدم تا ابراهیم و خاتم پیامبران است، گفت: هر کدام از اعمال حج و اماکن مقدسه از حرم و میقات و سعی و عرفات با انسان سخن می‌گویند و حاجی را به اندیشه وا می‌دارند. به جا آوردن مناسک حج در سرزمین وحی زمینه آشنایی با ریشه‌های فرهنگی و اسلامی را فراهم می‌کند، شخص حج گزار می‌تواند ریشه‌های تاریخی پیدایش دین خود را بشناسد، از میان آثار محسوس و مجسم، که هم خدا را به یاد بیاورد و هم خاطره پیامبر مشترک و پایه گذار ادیان توحیدی را همیشه زنده و تازه نگه دارد، همانند ابراهیم، باستانی‌ترین آغاز کننده فرهنگ و بنیانگذار توحید و پدر انبیا، حج به جای آورد. خانه‌ای را که ابراهیم برای عموم مردم و در کمال سادگی به پا کرده است را حفظ، و مراسم و مناسکی را که ابراهیم انجام داد، تکرار نماید. اعمال حج و مناسکی که مقرر شده است هر کدام معرف و مظهر بعضی از مراحل و صحنه‌هایی است که ابراهیم خلیل، به آن دچار شده و پله پله از عهده آن برآمده است.
رضایی بیان کرد: امام علی (ع) ضمن بیان فلسفه حج به این نکته اشاره دارد که حاجیان در موقف های پیامبران می‌ایستند و گام جای گام‌های انبیای الهی می‌گذارند «و وقفوا مواقف انبیائه». حج و سرزمین مکه برای هر مسلمان کاوشگر یادآور درخشان‌ترین و ماندگارترین خاطرات صدر اسلام است؛ مناسک حج پیشینه و میراث عظیم مشترک فرهنگی مسلمانان را حکایت می‌کند سنگ و چوب و در و دیوارها کوه‌ها و دره‌ها و آثار تاریخی به جای مانده از آن دوره از حضور لحظه به لحظه رسول گرامی اسلام و صدیق ترین یاران او حکایت دارد. کعبه، یادآور دو بت شکن بزرگ تاریخ است؛ ابراهیم (ع) قهرمان توحید و دیگری علی (ع) که در فتح مکه پای بر دوش پیامبر نهاد و کعبه را از لوث بت‌ها تطهیر نمود. یادآور حج امام حسین (ع) و دعای پر محتوای عرفه ایشان است و عرفات، عشق و عرفان حسین (ع) در دامنه جبل الرحمه را تداعی می‌کند و… «امام صادق ع در این زمینه می‌فرماید: آئین حج، مقرر شده است تا آثار پیامبر (ص) و اخبار او شناخته شود، مردم آنها را به خاطر آورند و فراموش نگردد.»
نشر و گسترش آموزه‌های دینی
وی عنوان کرد: جنبه فرهنگی حج، مقدمه‌ای برای گسترش فرهنگ اصیل و پویای اسلام است؛ حج آموزشی چند روزه است در مدت زمانی کوتاه، برای آماده ساز ی فرد در پهنه زندگی. تابلویی از تمام فداکاری‌های قهرمانان توحید است. یک دانشگاه عالی فرهنگی است که فرهنگ خود سازی، امنیت، عدالت اجتماعی، ایثار، مقاومت، نظم و انضباط و اتحاد و مساوات و… به حاجی تعلیم داده می‌شود تا او نیز این تعالیم را به سراسر جهان نشر دهد «ولتعرف آثار رسول الله و تعرف اخباره و یذکر و لا ینسی.» نمونه‌های بسیاری از آگاهی بخشی‌های پیامبر (ص) و امامان معصوم (ع) در ایام حج، در راستای گسترش و تبلیغ حقیقت دین اسلام، در تاریخ ذکر شده است؛ پیامبر (ص) در آغاز رسالتش برای تبلیغ دین از مراسم حج استفاده کرد، و در دوران محاصره اقتصادی به مدت سه سال در شعب ابی طالب تنها راه گسترش اسلام، ایام حج بود. امام حسین (ع) در ایام حج، هفتصد نفر از صحابه پیامبر (ص) را در «منا گرد هم آورد و از شهادت حجربن عدی و ولیعهدی یزید و آثار زیانبار آن برای جامعه اسلامی سخن گفت و یاران نبوی را تحت تأثیر قرار داد. همچنین در دوران‌های خفقان که خلفا و سلاطین جور اجازه نشر آموزه‌ها و احکام دین را به مسلمانان نمی‌دادند، افراد با استفاده از فرصت حج، مشکلات خود را حل می‌کردند و با تماس گرفتن با ائمه معصوم (ع) و علمای بزرگ دین، قوانین اسلام و سنت پیامبر (ص) را زنده نگه می‌داشتند.
حج یک دانشگاه عالی فرهنگی است که فرهنگ خود سازی، امنیت، عدالت اجتماعی، ایثار، مقاومت، نظم و انضباط و اتحاد و مساوات و… به حاجی تعلیم داده می‌شود
انتقال فرهنگ قومیت‌های مختلف
معاون پژوهشی پژوهشکده حج و زیارت خاطرنشان کرد: مسئله پیام رسانی و انتقال فرهنگ، نکته مهمی است که در بعد فرهنگی حج نمایان است، حج‌گزاران باید این پیام را به عنوان ره توشه حج با خود به همراه ببرند و در شهر و آبادی خود نشر دهند، پیامبر (ص) در حجة الوداع خطاب به مردم فرمود باید این مطالب و معارف را حاضر و شاهد شما به غایب انتقال دهد. امام رضا (ع) نیز در ضمن بیان علل و فلسفه حج به این نکته اشاره دارند؛ «در سفر حج مردم آموزش‌های دینی می‌بینند و حاجیان (شیعه) اخبار و تعالیم ائمه را به مردمان نقاط مختلف جهان می‌رسانند
وی گفت: در حج، تفقه و آشنایی با دین و گسترش فرهنگ اهل بیت (ع) به تمام نقاط جهان نهفته است، تفقه به این معنا که انسان به دنبال شناخت عمیق و اصیل علم دین باشد و اطلاعات و معلومات سطحی را به علوم ژرف و بارور تبدیل کند. امام رضا (ع) در ادامه حدیث و در بیان این مطلب به آیه‌ای از قرآن تمسک نمودند “این همان است که خداوند گفته است باید تنی چند از هر گروه کوچ کنند تا دانش دین بیاموزند و هنگامی که نزد مردم باز گشتند آنان را آگاه سازند.
رضایی افزود: نعمت بهره برداری از معارف و فرهنگ اصیل اسلامی اختصاص به مسلمانانی که توفیق حضور در حج را داشته اند، ندارد بلکه آنها موظفند این فرهنگ را در شهر و دیار خود نشر دهند و با توجه به تکرار حج در هر سال، این انتقال فرهنگ، عاملی مؤثر برای تقویت و گسترش دین خواهد بود، به فرموده امام صادق (ع) تا کعبه برپاست دین هم استوار است. ثمره حج واقعی، عاید تمام مردم خواهد شد یعنی حج تحولی بنیادین در جامعه و زندگی مردم ایجاد خواهد کرد. جامعه‌ای که افراد آن، بر محور توحید، اخلاق و آموزه‌های انسان ساز اسلام، حرکت کند در مسیر تکامل خواهد بود؛ حج گذار پس از ساخته شدن در حریم خالق، به سوی خلق باز می‌گردد و با تعهدی که دارد برای ترقی و تکامل خلق تلاش می‌کند و نتیجه این سیر و سلوک، تنها عاید شخص نمی‌شود بلکه او ساخته می‌شود تا در پرتو تربیت الهی، فردی فرهیخته، سازنده و مفید به حال جامعه باشد.
تفاوت حج در اسلام و دیگر ادیان
وی در خصوص تفاوت حج در دین مبین اسلام با دیگر ادیان خاطرنشان کرد: حج در ادیان آسمانی جایگاهی ویژه داشته و به عنوان مناسکی مقدس فقط از آن مسلمانان نیست؛ پیروان دیگر ادیان و آئین‌های غیرآسمانی نیز مناسکی شبیه حج دارند؛ هر چند در رهگذر تاریخ کهن حیات جامعه‌ها و فرهنگ‌ها، دستخوش تحوّلات و گاهی با خرافات و تحریف‌ها آمیخته شده و از مسیر اصلی‌اش به انحراف گراییده است.
وی تصریح کرد: حج در همه آئین‌ها یکسان نیست، امّا قدر مسلّم تمام پیامبران این عمل عبادی را انجام داده و مردم را به آن دعوت کرده‌اند. ولی در طول حیات انسان، ادیان الهی و کتب آسمانی مانند صحف ابراهیم، تورات موسی (ع)، انجیل عیسی (ع) و زبور داوود (ع) دستخوش تحریف شده و هواهای نفسانی و امیال بشری در آن دخالت کرده و آنها را به بازی گرفته است؛ چنانکه آیه کریمه بیان می‌کند: «وَ ذَر الذین اتَّخَذُواْ دِینَهُمْ لَعِبًا وَلَهْوًا وَ غَرَّتْهُمُ الْحَیاهُ الدُّنْیا…؛ و کسانی را که دین خود را به بازی و سرگرمی گرفتند و زندگی دنیا آنان را فریفته است، رها کن…»
رضایی افزود: از نظر سایر ادیان، این زیارت امری واجب نبوده و ثانیاً، اعمالی را که طی این زیارت به جا می‌آوردند، بدان‌گونه که با دقت و تفصیل در اسلام بیان شده، نبوده است. اگر چه ممکن است به دلایلی چنین درکی وجود داشته باشد، امّا این جریانی عمومی و دائمی نبوده است. به عبارت دیگر، زیارت برای آنان امری شایسته وپسندیده بوده که موجب گشایش و برکت و رحمت و موفقیت می‌شود و نه امری واجب در مفهوم اسلامی آن و مهم‌تر آن‌که آداب و رسوم متعلّق بدان، کیفیت الزامی مراسم حج را نداشته است. اگر چه اصل زیارت مکان مقدس و انجام مراسمی دراین مکان، در زمانی خاص و با کیفیتی مخصوص، ویژگی مشترک عموم ادیان و تمدن‌ها است، اما تفاوتی بزرگ بین حج، آنگونه که در اسلام وجود دارد و زیارت دیگران، وجود داشته و دارد.