نشریات علمی محل انتشار نتایج تحقیقات پژوهشگران برای آگاهی دیگر محققان از آخرین دستاوردهای علمی هستند و نقش مهمی در پویایی جامعه علمی دارند. برخی محققان نسبت به عملکرد نشریات، بی‌توجهی به کیفیت و دیده نشدن مقالات در نشریات داخلی انتقاداتی دارند. بحث رؤیت‌پذیری و نمایه‌سازی نشریات یکی از موضوعات مهم در پیشرفت نشریات است که در صورت توجه می‌تواند باعث تحول آموزش عالی شود.
به گزارش ایسنا، انتشار یافته‌های پژوهشی در قالب مقاله، اولین اقدام هر پژوهشگری پس از پایان هر تحقیقی است. پژوهشگران با انتشار نتایج به‌دست‌آمده از پژوهش خود، جامعه علمی و دیگر محققان را از آخرین دستاوردهای علمی آگاه می‌کنند تا دیگران نیز بتوانند از این یافته‌ها استفاده کنند. بنابراین اصلی‌ترین هدف انتشار مقالات، اطلاع‌رسانی، پویا کردن جامعه علمی و تقویت هر چه بیشتر نهاد علم است.
نهاد علم، برای جلوگیری از انتشار یافته‌های غیرقابل اطمینان، فرآیند «داوری» و «بررسی توسط همتایان» یا «peer review» را تعریف کرده است. در این فرآیند، نتایج تحقیقات یا مقالات توسط چند نفر از متخصصان در همان زمینه پژوهشی مورد بررسی قرار گرفته و داوری می‌شوند. به صورت معمول، مقالات تنها پس از انجام داوری و در صورت داشتن شرایط مورد نیاز می‌توانند برای عموم منتشر شوند.
نشریات علمی که به صورت دوره‌ای (ماهنامه، دوماهنامه، فصل‌نامه و ...) منتشر می‌شوند، با بررسی مقالات علمی و انجام فرآیند داوری، دسترسی دیگر پژوهشگران به آخرین نتایج علمی را تسهیل می‌کنند.
در هفته پژوهش سال ۱۴۰۰، به سراغ موضوع نشریات علمی رفتیم و درباره مشکلات و چالش‌های این نشریات با پژوهشگران و همچنین سردبیران چند نشریه به گفتگو پرداختیم. در این گزارش، چند مورد از مهم‌ترین موضوعات و چالش‌های این حوزه را مورد تحلیل و بررسی قرار می‌دهیم:
وضعیت نظارت بر نشریات علمی
یکی از موضوعات مطرح‌شده در این گفتگوها موضوع «نظارت بر روی نشریات علمی» بود. در ایران در حال حاضر حدود ۱۷۰۰ نشریه علمی وجود دارد که نزدیک به ۱۳۰۰ عنوان از آن‌ها زیر نظر وزارت علوم و بیش از ۴۶۰ عنوان از آن‌ها نشریات علوم پزشکی کشور هستند.
وزارت علوم برای ارتقای کیفی و نظارت بر روی عملکرد نشریات علمی در سال ۱۳۹۸، «آیین‌نامه نشریات علمی» و «شیوه‌نامه ارزیابی و رتبه‌بندی نشریات علمی» را تدوین کرده است. نشریات علمی زیر نظر وزارت علوم، به صورت سالیانه در کمیسیون نشریات علمی وزارت علوم مورد بررسی قرار می‌گیرند و بر اساس امتیازهای به‌دست‌آمده، در پنج گروه «بین‌المللی»، «الف»، «ب»، «ج» و «د» دسته‌بندی می‌شوند.
ارزیابی این نشریات، بر اساس ۶ شاخص «انتشار به‌موقع و ضوابط آیین‌نامه نشریات»، «داشتن وبگاه استاندارد، زیرساخت‌ها و اطلاعات شناسنامهای نشریه»، «رعایت آیین نگارش، ساختار و کیفیت مقالات»، «رعایت فرآیند پذیرش مقالات و داوری تخصصی»، «وضعیت نشریه در نمایه‌های استنادی، تخصصی و اجتماعی» و «به کارگیری مقررات و امکانات سخت افزاری و نرم افزاری برای رعایت اخلاق علمی نشر و جلوگیری از بروز تخلفات علمی» انجام می‌شود. از بین این ۶ شاخص، شاخص «رعایت آیین نگارش، ساختار و کیفیت مقالات» بیشترین امتیاز و شاخص «رعایت فرآیند پذیرش مقالات و داوری تخصصی»، کم‌ترین امتیاز را دارد.
نظارت بر روی نشریات علوم پزشکی کشور نیز به عهده کمیسیون نشریات علوم پزشکی زیر نظر معاونت تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت است و این کمیسیون وظیفه سیاست‌گذاری و ارائه راهکارهای مناسب به‌منظور ارتقاء و حمایت از نشریات، اعطا و در صورت نیاز لغو رتبه علمی- پژوهشی نشریات، بررسی و تأیید صلاحیت علمی سردبیر و اعضای هیأت تحریریه، تدوین و تصویب ضوابط و نحوه ارزیابی نشریات، نظارت و ارزیابی مستمر بر نشریات و ... را بر عهده دارد. ولی نشریات علوم پزشکی، بر خلاف نشریات وزارت علوم، رتبه‌بندی نمی‌شوند.
رها شدن نشریات پس از داوری
در این مجموعه گفتگوها، با این‌که افراد مطرح می‌کردند که از فرآیند کلی ارزیابی نشریات رضایت دارند، ولی انتقاداتی نیز در خصوص نحوه این نظارت مطرح می‌کردند.
دکتر کیانوش خسروی، سردبیر مجله بیوتکنولوژی غذایی کاربردی در خصوص شیوه ارزیابی نشریات علمی گفت: در کل خط‌کش صحیحی است و معیارهای آن درست است؛ ولی کمیسیون نشریات فرآیند ارزیابی کاملی ندارد. معتبر بودن یک مجله مشخص می‌شود؛ ولی اصلاً نمی‌بینیم که وزارتخانه‌ها بعد از ارزیابی مسیر مشخصی را برای هدایت و مدیریت مجلات دنبال کنند.
وی با اشاره به این‌که در این شرایط نشریاتی که در ارزیابی سطح پایینی دارند و معیارها را رعایت نمی‌کنند، تفاوتی با نشریه تراز اول که برای دانشگاه و نظام آبروست، ندارند، گفت: نشریات تنها امتیازدهی و رنگ‌بندی می‌شوند و رها می‌شوند. در صورتی که باید برای کسب امتیاز بالا تسهیلاتی فراهم شود و انگیزشی وجود داشته باشد و اگر فعالیتی رخ نداد، برخی فرصت‌ها محدود شود.
کم‌توجهی به استانداردهای محتوایی
موضوع مهم دیگر؛ در خصوص نحوه ارزیابی و رتبه‌بندی نشریات، موضوع «کم‌توجهی به استانداردهای محتوایی» بود. بررسی معیارها و شاخص‌های ارائه شده برای رتبه‌بندی نشریات نشان می‌دهد که بیشتر این شاخص‌ها به لوازم مقدماتی برای انتشار نشریات علمی توجه دارند و کمتر به شاخص‌های کیفی و ارتقای کیفیت نشریات توجه شده است.
دکتر رضا نقی‌زاده، دبیر اتاق فکر سیاست‌گذاری علم وزارت علوم معتقد است که برای ارزیابی نشریات، تلاش‌های خوبی انجام‌شده و گام‌های ابتدایی این مسیر برداشته شده؛ ولی با این حال تاکید داشت که نباید در همین مرحله ماند، چرا که این سازوکار در آینده مشکل‌ساز خواهد شد.
نقی‌زاده اعتقاد دارد که بیشتر معیارها و استانداردهایی که برای نشریات تعیین‌شده، استانداردهای شکلی هستند. این شاخص‌ها به تنهایی کافی نیستند و باید به استانداردها و معیارهای محتوایی بیشتر توجه داشت.
نشریات داخلی یا خارجی؛ کدام مهم‌تر هستند؟
در سال‌های اخیر مشاهده می‌شود که بیشتر پژوهشگران، نتایج مطالعات و تحقیقات خود را در نشریات علمی خارجی منتشر می‌کنند و برخی معتقدند که همین موضوع باعث شده که نشریات داخلی آن‌طور که شایسته است، رشد نداشته باشند.
دکتر علیرضا ساری، سردبیر مجله پژوهش‌های جانوری معتقد است که بیشتر پژوهشگران به این توجه دارند که کجا به دستاوردهای آن‌ها بازخورد بیشتری می‌دهد، مخاطب بیشتری را جلب می‌کند و یا آن مقاله چه ارزش افزوده‌ای برای ارتقای آن‌ها ایجاد می‌کند.
دکتر سید علیرضا ناجی، رییس مرکز تحقیقات ویروس‌شناسی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، در این‌باره می‌گوید: یکی از مهم‌ترین دلایل بروز این مشکل، فشارهای زیادی است که در زمینه ارتقای اعضای هیئت‌علمی وجود دارد و به دلیل ارزش‌گذاری بیشتر مجلات خارجی، بیشتر افراد تمایل دارند که مقالاتشان را در مجلات خارج از کشور منتشر کنند. برای مثال برای ارتقا چند معیار گذاشته‌اند که چاپ مقاله در مجلات با اچ‌ایندکس بالا یا مقالات با ایمپکت فکتور بالا، نمونه‌هایی از آن‌ها هستند و تاکید زیاد بر این مسئله، افراد را به سمت مجلات خارجی می‌برد. به همین دلیل اشتیاق به مقالات داخلی زیاد نیست.
دکتر نقی‌زاده دلیل تمایل بیشتر پژوهشگران به چاپ مقاله در نشریات خارجی را بیشتر دیده شدن مقالات در نشریات خارجی می‌داند و می‌گوید: چیزی که مهم است، این است که مقاله در نهایت چقدر ارجاع می‌خورد.
همچنین دکتر شهرام صدقی؛ عضو کارگروه آینده‌نگری، نظریه‌پردازی و رصد کلان سلامت فرهنگستان علوم پزشکی معتقد است که باید تناسب بین چاپ مقالات در نشریات داخلی و خارجی برقرار باشد.
وی با اشاره به این که ما در این خصوص درست عمل نکردیم، گفت: بسیاری از نشریات علمی‌مان را که به زبان فارسی منتشر می‌شوند، حمایت کردیم؛ ولی به این توجه نداشتیم که بخشی از حرف‌های علمی ما را باید خارج از کشور هم بشنوند. بخشی از این حمایت را باید صرف مجلات انگلیسی‌زبان داخلی می‌کردیم. انتشار سالانه ۴۰ هزار مقاله در مجلات خارجی خیلی زیاد است. حداقل باید ۱۰ درصد از آن‌ها را در مجلات خودمان منتشر کنیم.
نظام ارجاعات ملی؛ منابع مالی و زیرساخت‌های فنی؛ نیازهای نشریات علمی
در این مجموعه گفتگوها به برخی نیازهای نشریات مانند منابع مالی، زیرساخت‌های فنی و نظام ارجاعات ملی برای حل برخی از مشکلات نشریات علمی اشاره شده است. مقالات پژوهشی برای این‌که کارکرد خوبی داشته باشند، باید توسط پژوهشگران دیگر دیده شوند و دیگر محققین در مقالات خود، به آن‌ها ارجاع دهند. به همین دلیل نشریات علمی برای بهتر دیده شدن و افزایش مخاطب، نیازمند برخی زیرساخت‌ها هستند.
یکی از راهکارهایی که برای افزایش رویت‌پذیری و دیده‌شدن مقالات علمی انجام می‌شود، موضوع «نمایه‌سازی» Indexing نشریات و مقالات در پایگاه‌های معتبر نمایه‌سازی است. به طور معمول پژوهشگران و محققان برای یافتن بهترین، مرتبط‌ترین و به‌روزترین مقالات، پایگاه‌های نمایه‌کننده را جستجو می‌کنند؛ به همین دلیل، قرار گرفتن نشریات در پایگاه‌های نمایه‌کننده، امکان خوبی را برای افزایش رویت‌پذیری مقالات فراهم می‌کند. با افزایش رویت‌پذیری، ضریب تاثیر مجله و استناد به آن نیز افزایش پیدا می‌کند و در نتیجه اعتبار و شهرت مجله نیز بیشتر می‌شود.
به علاوه معمولاً پایگاه‌های نمایه‌ساز، سابقه خوبی در رعایت اخلاق نشر دارند و معمولا نشریاتی که در این پایگاه‌ها نمایه می‌شوند، نسبت به نشریاتی که نمایه نمی‌شوند، از کیفیت بالاتری برخوردار هستند. برخی از پایگاه‌های نمایه‌کننده نشریات شامل Google Scholar، Scopus، PubMed، DOAJ و ... هستند.
در ایران موسسه استنادی علوم و پایش علم و فناوری (ISC) و پایگاه مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی (SID) از جمله پایگاه‌هایی هستند که کار نمایه‌سازی نشریات را انجام می‌دهند. ولی برخی از پژوهشگران از عملکرد این پایگاه‌ها رضایت ندارند.
دکتر ساری، در این خصوص می‌گوید: باید سیستمی وجود داشته باشد که انتشار مقالات جدید به مخاطبان را اطلاع‌رسانی کند و برای انجام این اقدامات نیاز به منابع مالی و زیرساخت است. باید یک سیستم اطلاع‌رسانی وجود داشته باشد که هنگام به‌روز شدن، چاپ مقالات جدید در نشریات را به مخاطبان اطلاع‌رسانی کند. این کار نیاز به زیرساخت دارد. سازمانی مثل وزارت علوم باید در مجموعه‌ای داده‌ها را جمع‌آوری کرده و این خدمات را ارائه کند. متاسفانه دسترسی به داده‌ها به راحتی امکان‌پذیر نیست.
به گفته وی؛ در حال حاضر مجموعه‌های ایرانداک، جهاد دانشگاهی (SID) و همین‌طور سیویلیکا کار جمع‌آوری داده‌ها را تا حدی انجام می‌دهند؛ ولی بهتر است این مجموعه‌ها بیشتر و در نهایت متمرکز شوند و امکانات آن‌ها برای سرویس دهی افزایش پیدا کند. نکته مهم دیگری که وجود دارد، این است که همه پژوهشگران، به‌ویژه افراد مبتدی، با این سیستم‌ها آشنایی کامل ندارند و بهتر است دوره‌هایی برای آشنایی بیشتر آن‌ها ارائه شود.
دکتر خسروی نیز درباره پایگاه‌های نمایه‌کننده مثل موسسه استنادی علوم و پایش علم و فناوری (ISC) و پایگاه مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی (SID) می‌گوید: برای این پایگاه‌ها کار خیلی زیادی انجام نشده و مشکلات زیادی دارند. کارکردن با موسسه استنادی علوم و پایش علم و فناوری (ISC)، خیلی ساده نیست و گاهی باعث می‌شود قید استناد در آن را بزنیم!
دکتر نقی‌زاده نیز اعتقاد دارد باید نظام ارجاعات ملی و نهادی معتبر مانند ساینس دایرکت در کشور ایجاد شود و این موضوع یکی از رمزهای تحول آموزش عالی کشور است.
وی می‌گوید: انجام کارها مطابق استانداردهای جهانی نیاز به منابع مالی دارد و با هزینه کم انجام نمی‌شود. کیفیت بالاتر، ویراستاری، صفحه‌بندی و مواردی نظیر آن نیاز به هزینه و نیروی انسانی اجرایی و محقق دارد. موارد مختلفی نیاز است تا یک مجموعه بتواند یک مجله جذاب تولید کند و برای جذاب‌تر کردن حتی روی جلد مجله نیز هزینه قابل‌توجهی نیاز است.
با نگاهی اجمالی می‌توان دریافت که پژوهشگران بیش از هر چیز؛ به مخاطب، ارجاعات بیشتر و دیده‌شدن نتایج تحقیقات خود نیاز دارند و برای این‌که پژوهشگران از نشریات علمی داخلی استقبال بیشتری کنند، باید به موضوع نظارت بر نشریات، ایجاد استانداردهای کیفی و نمایه شدن آن‌ها در پایگاه‌های بین‌المللی برای جذب مخاطب بیشتر، توجه بیشتری داشت. در نهایت باید به این نکته توجه داشت که نشریات علمی برای این‌که کارها را مطابق استانداردهای جهانی و با کیفیت بالاتر انجام دهند، نیازمند منابع مالی هستند. این منابع مالی یا باید از سوی موسسات منتشرکننده نشریات مانند دانشگاه‌ها و یا از سوی پژوهشگرانی که تقاضای انتشار مقاله را دارند، تامین شود و یا این‌که ناشران به سمت روش‌های جدید و نوین برای تامین هزینه‌های خود بروند. بدون توجه به این موارد، انتظار بالا رفتن کیفیت نشریات و به تبع افزایش کیفیت مقالات، انتظار بیهوده‌ای است.