رئیس پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با تاکید بر ضرورت بهره‌برداری از یافته‌های مدرسه تابستانی اخلاق در پژوهش گفت: اخلاقی بودن برای پژوهش، صفت عارضی و جنبی نیست بلکه در جوهره آن نهفته است.

به گزارش ایسنا، سومین روز از مدرسه تابستانی اخلاق در پژوهش برگزار شد. در این مدرسه، سه نشست با سخنرانی دکتر علیرضا ثقه الاسلامی با موضوع «اخلاق پژوهش اینترنتی»،  دکتر مقصود فراستخواه  با موضوع «لحظه‌ها، رویدادها و تجربه‌های اخلاقی در فعالیت پژوهشی» و دکتر غلامرضا غفاری معاون فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری با موضوع «جایگاه اخلاق پژوهش در آموزش عالی» برگزار شد. علاوه بر آن، دکتر حسینعلی قبادی، رئیس پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی مطالبی را پیرامون ضرورت بسترسازی لازم به منظور تمهید اخلاق در پژوهش بیان کرد.

اخلاق در پژوهش‌های اینترنتی

علیرضا ثقه الاسلامی در نشست "اخلاق پژوهش اینترنتی" ارائه خود را با تعریف مفاهیم بنیادین آغاز کرد و پژوهش اینترنتی یا پژوهش در فضای مجازی را عبارت دانست از پژوهش‌ها و فرآیندهای پژوهشی‌ که در آن از اینترنت و فضای مجازی به عنوان ابزار یا محیط پژوهش برای گردآوری داده‌ها، مجموعه داده‌ها، پایگاه داده‌ها یا دیگر منابع آنلاین به منظور انجام فعالیتهای پژوهشی استفاده می‌شود.

وی اخلاق پژوهش اینترنتی را به معنای اخلاق پژوهش در فضای مجازی دانست و گفت: در این حوزه مطالعاتی، به تجزیه و تحلیل مسائل اخلاقی و به‌کارگیری اصول و رهنمودهای اخلاق پژوهش در فعالیت‌های پژوهشی پرداخته می‌شود که مبتنی بر فضای مجازی بوده و در ساحت فضای مجازی انجام می‌شود.

ثقه‌الاسلامی افزود: می‌توان از منشور اخلاق پژوهش اینترنتی یا منشور اخلاق پژوهش در فضای مجازی سخن گفت که عبارت است از مجموعه اصول و رهنمودهای اخلاقی که توجه و به کارگیری آنها در مواجهه با مسائل و چالش‌های اخلاق پژوهش در فضای مجازی، موجب بهبود موقعیت  و ارتقای سلامت اخلاقی در تحقق فعالیت‌های پژوهشی می‌شود.

 استادیار پژوهشکده جامعه و اطلاعات پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران، بیان کرد: با رشد و گسترش پژوهش‌های اینترنتی، یکی از موضوعاتی که بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است، سرقت داده‌های علمی (data plagiarism) یا سرقت علمی است. این پدیده را گاهی ذیل مسئله حق مالکیت و مالکیت داده‌ها بررسی می‌کنند. به‌طور کلی سرقت داده‌های علمی بدین معناست که عقاید، افکار، تصاویر، نظریه‌ها، سروده‌ها، و نوشته‌های فردی، با مالکیت شخص دیگری عرضه شود. امروزه، وقتی از آثار نوشتاری دیگران وام گرفته می‌شود، قوانین و استانداردهای قابل‌قبولی برای اِستناد و اِذعان به آثار مورد استفاده وجود دارد؛ اما در مورد آثار غیرنوشتاری (همچون تصاویر، نمودارها، فایل‌های صوتی و تصویری و ...)، استانداردها چندان روشن نیست و وظیفه پژوهشگران فزونی می‌یابد.

وی در پایان راهکارهایی را برای مقابله با سرقت علمی در فضای مجازی برشمرد.

پژوهشگر باید شجاعت پذیرش اشتباه خود را نیز داشته باشد

دکتر مقصود فراستخواه در نشست "لحظه‌ها، رویدادها و تجربه‌های اخلاقی در فعالیت پژوهشی"  سخن خود را با بررسی جایگاه اخلاقی آگاهی آغاز کرد و گفت: آگاهی آغاز رنج است زیرا انسان زمانی که اراده به آگاهی را انتخاب می‌کند و تلاش می‌کند تا از جهل به سوی علم حرکت کند، ناراستی‌های زیادی بر او مکشوف می‌شود و همین امر به نوعی سرآغاز رنج است اما این رنج برای بلوغ ضروری است. پژوهش راهی به سوی حقیقت است و این مسیر را نمی‌توان بدون پذیرش نقد یافت. بدون نقد نمی توان یکدیگر را درک کرد و راه دیگری وجود ندارد. در واقع، قضاوت منصفانه درباره دیگران داشتن بخش مهمی از حقیقت‌یابی است.

این جامعه‌شناس خاطرنشان کرد: حفظ حیات پژوهش اخلاقی روش‌های خاصی دارد و در این مسیر نوع نگاه ما به تحقیق اهمیت بسیاری دارد. باید از  مناسک‌گرایی در تحقیق علمی پرهیز شود و نگاه پیمانکارانه به تحقیق کنار گذارده شود. اگر علم عمل را معطوف به رهائی بدانیم می بایست مفروضاتمان دقیق انتخاب شود و نوع نگاه ما ابزاری نباشد.

به گفته‌ی فراستخواه، انواع و اقسام گفتمان ها در رابطه با پژوهش وجود دارد و در این زمینه باید از گفتمان‌های مردانه در ساختار علم بر حذر بود زیرا کافی نیست و جهان از نگاه زنان را بازتاب نمیدهد.

وی اخلاقی بودن پژوهش را درگروی رسالت از سوی پژوهشگر دانست و گفت:  ناب‌ترین لحظه اخلاقی پژوهش را می‌توان لحظه‌ای دانست که می‌توان آن را لحظۀ «آهان» نامید؛ یعنی لحظه‌ای که حقیقتی بر پژوهشگر آشکار می‌شود. البته پژوهشگر باید شجاعت پذیرش اشتباه خود را نیز داشته باشد و در هیچ مقطعی تصلب بر آرای خود نورزد.

 ضرورت بسترسازی لازم به منظور تمهید اخلاق در پژوهش

در ادامه، دکتر حسینعلی قبادی با بیان اینکه اخلاقی بودن برای پژوهش، صفت عارضی و جنبی نیست بلکه در جوهره آن نهفته است، گفت: براساس سند راهبردی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، اخلاق پژوهش به عنوان سرمایه و پشتوانه تضمین کیفیت برای پژوهشگاه اهمیتی بسزا دارد.

او در ادامه به بررسی معانی و دلالت‌های نظری واژه «سلطان» در قرآن کریم پرداخت و آن را در پیوند با امر علم‌آموزی و اخلاق‌ورزی دانست. به ویژه آنکه در قرآن کریم علم عاملی برای کشف حقایق پشت پرده و تامین سعادت انسانی به شمار می‌رود.

رئیس پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ضمن اشاره به برنامه مدرسه تابستانی اخلاق در پژوهش، آن را ناظر بر رخدادهایی ستودنی دانست و خاطرنشان کرد: اگر به ترکیب سخنرانان دقت کنیم در می‌یابیم که نگاه فرارشته‌ای وجود دارد و از جوانب و زوایای گوناگونی موضوع اخلاق در پژوهش بررسی می‌شود.

وی  در ادامه سه سطح مورد بررسی در مجموعه نشست‌های اخلاق در پژوهش را به صورت زیر برشمرد:

1.سطح ساختارها و رویه ها که ذیل آن ابعاد و اجزای اخلاق در پژوهش از دیدگاه‌های گوناگون مورد بررسی قرار می‌گیرد.

2.بررسی قوانین، دستور العمل‌ها و آیین‌نامه به نحوی که بر پایه آن بتوان در عرصه قانون‌گذاری و آیین نامه‌ها ضمن فرصت‌شناسی و آسیب‌شناسی، راهکارها و راهبردهایی را به منظور ارتقا سطح اخلاق در پژوهش ارائه داد.

3. بررسی موضوع از منظر اخلاق فردی و ارائه تحلیل‌هایی به منظور نهادینه‌سازی ارزش‌های پژوهشی در پژوهشگران حوزه علوم انسانی.

قبادی در پایان ضمن تاکید بر ضرورت بهره‌برداری از یافته‌های مدرسه تابستانی اخلاق در پژوهش از دکتر غفاری خواست دستاوردهای آن در شورای معاونین وزارت عتف طرح شود و از گزارش‌های مستخرج از ارائه‌ها و همچنین تجارب ارزنده اساتید حاضر در نشست‌ها به منظور اصلاح آیین‌نامه‌های نظام آموزش عالی بهره کافی برده شود.

جایگاه اخلاق پژوهش در آموزش عالی

در بخش دیگری از این مدرسه، دکتر غلامرضا غفاری در نشستی درباره‌ی جایگاه اخلاق پژوهش در آموزش عالی، با اشاره به اینکه تجربه زیستۀ ما در عرصه آموزش و در عرصه پژوهش در چارچوب میدان گستردهای تعریف می شود، خاطر نشان کرد: این میدان نظامات خاص خود را دارد؛ این نظام مراودات و تعاملات در تمامی سطوح  ناظر بر امری اخلاق است. اخلاق اساسا بیانگر وجود امری جمعی است و طرح آن در شئون مختلف قابل دریابی است؛ از اخلاق حرفه ای گرفته تا اخلاق صنفی، علمی و پژوهشی که تمامی آنها در یک بستر جمعی معنا می‌شوند.

معاون وزیر علوم، امر اخلاقی را در سطح کلان، سطح میانی و سطح کنشگری مورد بررسی قرار داد.

وی خاطرنشان کرد: سطح کلان ناظر بر سیاست‌های کلان و جامع است که چنانچه آن‌ها را درنظر نگیریم اخلاقی عمل نکرده‌ایم. سطح میانی، ناظر بر نظام تعاملات است که در آن نیز بالطبع امر اخلاق مطرح می‌شود. این نظام تعاملات نوعی فرآیند است که در خلال آن پژوهشگر با مسائل و موضوعات محیطی خودش ارتباط برقرار می‌کند. سطح سوم که ناظر بر مسئولیت‌پذیری حرفه‌ای فرد است نشانگر نقش کنشگری است.

بنا بر اعلام روابط عمومی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، دکتر غفاری با تاکید بر نقش کنشگری سوژه‌های انسانی در پاسداری از اخلاق پژوهش آن را یکی از بایسته‌های مهم در ارتقای سطح اخلاق در فرایندهای پژوهشی دانست.