استفاده از عنصر اجتهاد در گسترۀ نصوص دینی از خصوصیات مكتب تشیع بوده و هست؛ و تكامل و گسترش رشته های مختلف علوم اسلامی، از جمله دانش فقه و اصول در پرتو همین عنصر اجتهاد و نیز تلاش دانشمندان و فقیهان بزرگ، صورت پذیرفته است.

شبكه اجتهاد؛ حاصل تلاش دانشیان فقه و اصول در نگاشته ها و آثار باقیمانده از آن ها نمایان است؛ از این جهت آشنایی با این آثار، بایسته و سودمند است.
در این مقال، به بررسی آثار فقهی و اصولی مرحوم امام خمینی - كه به حق از تراث فقهی ما است - می پردازیم؛ پرداختن به این موضوع در كنار كتاب ها، مقالات و انواع آثاری - كه به معرفی ابعاد مختلف شخصیت و اندیشه های ایشان پرداخته اند - از این حیث اهمیت دارد كه معرفی كردن و برجسته كردن آثار فقهی و اصولی امام (ره)، اسباب آشنایی هرچه بیش تر نسل جدید فقه­ پژوه را با اندیشه های فقهی امام، فراهم می آورد.1


امام و اصول فقه:
از دانش هایی كه در حوزۀ فرهنگ اسلامی، پدیدار گشت و سپس بسط و گسترش یافت، علم اصول فقه است. در این علم، كوشش شده تا قواعد و قوانینی كه برای استنباط احكام شرعی و تفریع فروع، لازم است، گرد آوری شود. بذر فكر اصولی و اجتهادی را ائمه به ویژه امام محمد باقر (ع) و امام صادق (ع) افشاندند. ولی آن ضوابط، به گونه ای مشخص، جداگانه نبود بلكه در گفتار ایشان گاه به تصریح و گاه به تلویح، آمده بود. سپس این قواعد، جمع آوری و تنظیم شد و بر پایۀ آن، دانشی مبسوط و دقیق پدید آمد.2
چهار كتاب 'انوار الهدایه'، 'الرسائل'، 'تهذیب الاصول' و 'منهاج الوصول' از آثار اصولی مرحوم امام خمینی (ره) است كه به معرفی آن ها می پردازیم.



1. انوار الهدایه
نام كامل این كتاب 'أنوار الهدایة فی التعلیقة علي الكفایة' است. این كتاب كه مجموعه تعلیقات حضرت امام، بر كتاب 'كفایة الأصول'3 مرحوم آخوند خراساني به مباحث عقلی از كفایه، پرداخته است.
امام خمینی (ره) در مقدمۀ كتاب می نویسد:
«و بعد، فهذه تعلیقة علقتها علي المباحث العقلیة من الكفایة مما سنح ببالی عند بحثی عنها، و علي الله التكلان فی البدایة و النهایة.»4
این كتاب شامل مباحث عقلي علم اصول است و در آن، به مباحث قطع، تجري، طرق و امارات، علم اجمالي، حجیت ظهور، قول لغوي، اجماع، شهرت فتوایي، خبر واحد، دلیل انسداد، برائت، اشتغال و بسیاري دیگر از مباحث علم اصول، اشاره شده است. در همین كتاب، مرحوم امام به دفاع از ساحت وحی الاهی و رد اندیشۀ تحریف، پرداخته است؛ حضرت امام در مبحث اصولی 'حجیت ظواهر كتاب' و هنگام بحث از عدم تحریف می فرماید:5 «نمنع وقوع التحریف فیه جداً، كما هو مذهب المحققین من علماء العامة و الخاصة، و المعتبرین من الفریقین.
أنه لو كان الأمر كما توهم صاحب فصل الخطاب الذی كان كتبه لایفید علما و لا عملا، و إنما هو إیراد روایات ضعاف أعرض عنها الأصحاب، و تنزه عنها أولو الألباب من قدماء أصحابنا كالمحمدین الثلاثة المتقدمین؛ هذا حال كتب روایته غالباً كالمستدرك، و لا تسأل عن سائر كتبه المشحونة بالقصص و الحكایات الغریبة التی غالبها بالهزل أشبه منه بالجد، و هو - رحمه الله - شخص صالح متتبع، إلا أن اشتیاقه لجمع الضعاف و الغرائب و العجائب و ما لا یقبلها العقل السلیم و الرأی المستقیم، أكثر من الكلام النافع، و العجب من معاصریه من أهل الیقظة كیف ذهلوا و غفلوا حتي وقع ما وقع مما بكت علیه السماوات، و كادت تتدكدك علي الأرض؟» «... غالب كتاب های روایی محدث نوری مانند مستدرك الوسایل، نه فایدۀ علمی دارد و نه فایدۀ عملی و مملو از احادیث ضیعفی است كه علمای شیعه، از آن، روی گردانند و صاحب نظران از بزرگان شیعه مانند كلینی و صدوق و طوسی، به آن وقعی نمی نهند؛ و از كتاب های غیر روایی او نپرس كه پر است از داستان ها و روایات عجیب كه اكثر آن ها به شوخی شبیه تر است.
البته او كه خدا رحمتش كند، انسانی صالح و متتبع بوده است، لكن علاقۀ او به جمع آوری منقولات ضعیف و عجیب و غریب و چیزهایی كه عقل سلیم و نظر صائب آن ها را نمی پذیرد، بیش تر بوده است تا گردآوری مطالب نافع.»



2. الرسائل
كتاب الرسائل، از دو قسمت تشكیل شده است. قسمت اول، شامل قاعدۀ لاضرر، مبحث استصحاب، قاعدۀ علي الید، قاعدۀ تجاوز و فراغ، اصالة الصحة و قاعدۀ قرعه مي باشد و قسمت دوم، مباحث تعادل و تراجیح، اجتهاد و تقلید و مبحث تقیه را در بر دارد.6
قاعدۀ لاضرر و بحث و بررسی آن، از جمله رساله های این كتاب است؛ مرحوم امام در مقدمۀ كتاب، به انگیزۀ خود از تألیف كتاب اشاره می كند: «اني لما انتهیت فی الدورة الأصولیة إلي ما جري علي قلم المحقق الخراسانی قدس سره استجرارا و استطرادا فی قاعدة نفی الضرر و الضرار تبعاً لشیخه العلامة الأنصاری رحمة الله علیه، أحببت ان أفرد رسالة مستقلة فیها، مفرزة عن تعلیقتی علي الكفایة، لطول المباحث المتعلقة بها و خروج استیفاء البحث عن جمیعها عن طور التعلیقة و رسم التحشیة، فحررت مبانیها و مطالبها حسب ما ادي إلیه نظری القاصر و رتبتها علي مقدمة و فصول و تنبیهات ... .»7 «هنگامي كه در انتهاي دورۀ درس خارج اصول به قاعدۀ لاضرر رسیدم، كه این قاعده را آخوند خراساني صاحب كفایة الأصول استطردا و به تبعیت از شیخ اعظم انصاري، طرح نموده بود، علاقه مند شدم، یك كتاب مستقل در مباحث قاعدۀ لاضرر، غیر از تعلیقه و حاشیه ام بر كفایة الأصول بنویسم؛ زیرا مباحث آن، طولاني بود و مباحث مورد نیاز را از طریق حاشیه نمي توان استیفا كرد؛ و آن را بر اساس مقدمه و فصل ها و تنبیهاتي، مرتب كردم.»
كتاب استصحاب، از چهار فصل و خاتمه، تشكیل شده است.
فصل اول، تعریف استصحاب، فصل دوم، جریان استصحاب در احكام عقلي، فصل سوم، تفصیل بین شك در مقتضي و رافع، و فصل چهارم، احكام وضعي و ماهیت آنان است.8
قسمت دوم كتاب با بحث تعادل و تراجیح، آغاز مي شود؛ این مبحث از كتاب، شامل پنج امر و دو مقصد می ‏باشد. آخرین رساله از كتاب، در 5 مبحث به مسألۀ تقیه می پردازد.



3. تهذیب الاصول
كتاب تهذیب الأصول، تقریر درس خارج اصول امام خمینی (ره) است كه به قلم شیخ جعفر سبحاني تبریزي، ‏ به رشتۀ تحریر در آمده است.9 مؤلف در مقدمۀ كتاب می نویسد: «و إننی بإمداد الله سبحانه ممن توفق للغور فی هذا الفن (اصول) و التحریر و الدراسة فیه، و قد جعلت محور استفادتی فی هذا الفن، بحث سیدنا الأستاذ الأكبر، الحاج آغا روح الله الخمینی (أدام الله أظلاله علي رؤوس المسلمین) فجاء بحمد الله ما كان أفاده و ألقاه فی حوزة درسه، مجتمعاً فی هذه الأوراق و الصحائف.»10
به طور كلي، مباحث كتاب شامل مباحث لفظي و مباحث عقلي مي شود، البته از مباحث عقلي، مباحثي نظیر اصل استصحاب و مواد دیگري، در كتاب ذكر نشده است. در چاپ دو جلدي كتاب، جلد اول، به مباحث الفاظ، اختصاص دارد و جلد دوم، شامل مباحث عقلي مي شود اما در چاپ سه جلدي، در جلد اول از بحث موضوع علم اصول تا مفهوم استثنا و در جلد دوم، از عام و خاص تا شبهۀ موضوعیه در اقل و اكثر ارتباطي در اصل اشتغال، و در جلد سوم، از بحث اصل در مسألۀ إجزاء تا آخر بحث اجتهاد و تقلید مي باشد.11



4. منهاج الوصول
این كتاب كه در زمان حیات امام (ره) چاپ نشده، فقط شامل مباحث بخش اول علم اصول، یعني مباحث الفاظ است.
مباحث نو و ابتكاری و نكات سودمند در صحن استنباط، به این كتاب، ارزش و اهمیت خاصی داده است.12



امام و علم فقه
آثار امام در فقه، زیاد و مهم است كه به آن ها اشاره می شود:



1.حاشیه بر وسیلة النجاة13
وسیلة النجاة اثر آیت الله سید ابوالحسن اصفهاني، یك دورۀ فقه رساله اي از طهارت تا میراث است، كه به دلیل شمول نسبت به ابواب فقه، مورد توجه دانشیان فقه بوده است. مرحوم امام خمینی بر این كتاب بنا بر سنت حاشیه نگاری در فقه، حاشیه ای زده است. گفته شده كه این حاشیه، اولین كتاب فقهی – فتوایی، بوده كه مرحوم امام، به آن حاشیه زده است: «و لهذا فقد أقدم إمامنا الراحل آیة الله العظمي الإمام الخمینی (قدس سره) (1320، 1409 ق) لتحشیته، و هو أول كتاب فقهی فتوائی زینه سماحته بتعالیقه الثمینة، و كان ختامها فی سنة 1372 ق.»14
این حاشیه، پایه و اساس كتاب 'تحریر الوسیله' بوده است؛ البته در فتوای این دو كتاب، اختلاف است.15
در مورد تاریخ چاپ این كتاب، سید حسن امین، معتقد است كه بعد از وفات مرحوم بروجردی و رجوع به ایشان بوده است: «بعد وفاة السید البروجردی، اجتمع حوله كثیر من رواد العلم و الفضیلة من مریدیه و عارفی فضله یطلبون منه بإلحاح طبع الرسالة العملیة، فامتنع عن ذلك، و طبع حاشیته علي وسیلة النجاة للسید أبوالحسن الأصفهانی ثم حاشیته علي العروة الوثقي ... .»16



2. تحریر الوسیله
مرحوم حضرت امام خمینی (ره) این كتاب را در زمان تبعید به تركیه، نوشته است؛ و در حقیقت، تعلیقه بر وسیلة النجاة را با متن كتاب، ممزوج كرده است. مرحوم امام، خود در مقدمۀ كتاب، به این مهم اشاره می كند؛ با این بیان كه: «و بعد فقد علقت فی سالف الزمان تعلیقة علي كتاب وسیلة النجاة تصنیف السید الحجة الفقیه الأصبهانی قدس سره العزیز، فلما أقصیت فی أواخر شهر جمادی الثانیة عام 1384 عن مدینة 'قم' إلي 'بورسا' من مدائن تركیا لأجل حوادث محزنة حدثت للإسلام و المسلمین - لعل التاریخ یضبطها - و كنت فارغ البال تحت النظر و المراقبة فیها أحببت أن أدرج التعلیقة فی المتن لتسهیل التناول، و لو وفقنی الله تعالي لأضیف إلیه مسائل كثیرة الابتلاء.»17
البته گفته شده مرحوم حضرت امام (ره) در زمان تألیف این كتاب، فقط به سه كتاب، دسترسی داشته است: «فإن إمامنا العظیم نور الله ضریحه قد ألف هذا الكتاب، حینما كان منفیاً فی مدینة بورسا التركیة من قبل الطاغوت الغاشم، و لم یكن بحوزته إلا 'وسیلة النجاة' و 'العروة الوثقي' و 'وسائل الشیعة' نعم لم تكن بیده المباركة إلا هذه الكتب الثلاثة، و لكن نفسه العلویة لو لم تكن خزانة للعلوم الحقة، و فؤاده مهبطاً للإلهام.»18
همان طور كه اشاره شد، فتاوای مندرج در تحریر با حاشیه بر وسیله، در مواردی، تفاوت دارند كه مرجع در موارد اختلاف فتاوای مندرج در تحریر - به دلیل متأخر بودن تحریر - است.19



3.حاشیه بر رساله ارث ملاهاشم خراساني
این كتاب، تعلیقۀ مرحوم امام خمیني بر رسالۀ ارث ملاهاشم خراساني است كه شامل یك مقدمه، هفت فصل و خاتمه مي باشد؛ مرحوم خراسانی در مقدمه به علت و كیفیت تبویب كتابش، اشاره می كند: «این بي بضاعت از علم و عمل، محمد هاشم بن محمد علي الخراساني المشهدی حشرهما الله تعالي و جمیع المؤمنین مع احبتهم و موالیهم ارواح العالمین لهم الفداء مختصري در مسائل ارث از كتب علماء اعلام و فقهاء كرام رضوان الله تعالي علیهم اجمعین جمع نموده و به نظر مبارك بعضي از حجج اسلام كه فعلاً مرجع تقلید بودند، رسانیدم تا آن كه عمل بر طبق آن، از براي مقلدین ایشان، جائز و مبرئ ذمه بوده باشد. أرجو من فضل الله و كرمه كه مؤمنین به آن منتفع گردند و مقبول صاحب شرع شریف واقع شود؛ و این مختصر، مشتمل است بر مقدمه و هفت فصل و خاتمه اي.»20



4.نجاة العباد
كتاب 'نجاة العباد' اولین رسالۀ عملیه فارسي حضرت امام خمیني قدس سره مي باشد كه در اوان مرجعیت ایشان، جمع آوري گردیده است.
این رساله در بیش تر موارد، ترجمۀ كتاب 'وسیلة النجاة' و در برخي مسائل برگرفته از كتاب 'عروة الوثقي' است كه با توجه به حواشي مرحوم امام قدس سره بر این دو كتاب، یا استفاده از نظرات شفاهي معظم له، تنظیم گردیده است.
اگر چه پس از ارتحال حضرت آیة الله العظمي بروجردي و با در دسترس قرار گرفتن رسالۀ توضیح المسائل حضرت امام قدس سره، این اثر به دست فراموشي سپرده شد، اما مراجعه به آن، از لحاظ علمي در موارد بسیاري، مفید است. به همین جهت، مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار حضرت امام قدس سره اقدام به احیاء و نشر این رساله كه بسیاري از خواص شاگردان معظم له نیز از وجود آن، آگاه نبودند و نسخ معدودي از آن باقي مانده، نموده است:21



5. ولایت فقیه
از آثار بسیار مهم مرحوم حضرت امام (ره) است؛ كه در حقیقت، مرحوم امام با بحث و بررسی از این موضوع و طرح 'نظریه ولایت فقیه' اندیشۀ اسلام سیاسی را زنده كردند؛ مرحوم امام در مقدمۀ كتاب، در مورد بداهت نظریۀ ولایت فقیه، این بیان را دارد كه: «موضوع 'ولایت فقیه' فرصتي است كه راجع به بعضي امور و مسائل مربوط به آن، صحبت شود. ولایت فقیه از موضوعاتي است كه تصور آن ها، موجب تصدیق مي شود، و چندان به برهان احتیاج ندارد. به این معني كه هر كس عقاید و احكام اسلامي را، حتي اجمالاً، دریافته باشد، چون به ولایت فقیه برسد و آن را به تصور آورد، بي درنگ تصدیق خواهد كرد، و آن را ضروري و بدیهي خواهد شناخت. این كه امروز به ولایت فقیه، چندان توجهي نمي شود و احتیاج به استدلال پیدا كرده، علتش اوضاع اجتماعي مسلمانان عموماً، و حوزه هاي علمیه خصوصاً، مي باشد. اوضاع اجتماعي ما مسلمانان و وضع حوزه هاي علمیه، ریشۀ تاریخي دارد كه به آن اشاره مي كنم.»22



6.كتاب البیع
این كتاب، تقریرات درس خارج حضرت امام (ره) در نجف اشرف است كه توسط شیخ محمد حسن قدیري، تحریر شده است؛ این كتاب، مشتمل بر این مباحث است: «تعریف البیع، دلایل صحت معاطات، ادلۀ لزوم معاطات، ادلۀ عدم صحت و لزوم معاطات، تنبیهات معاطات، الفاظ بیع، احكام مقبوض به عقد فاسد، وجوب رد، ضمان منفعت، ضمان مثلي و قیمي، شروط متعاقدین، قصد، اختیار، ملكیت، بیع فضولي، اجازۀ بیع فضولي، و تنبیهات بیع فضولي.»23



7. كتاب البیع
این مجموعۀ پنج جلدی كه فراتر از تقریر سابق است، به بحث از فقه المعاملات مبحث بیع می پردازد.24



8. المكاسب المحرمة
این كتاب بر اساس كتاب مكاسب محرمۀ مرحوم شیخ انصاری و در موضوع فقه استدلالی است؛ این كتاب كه تدوین درس معظم له توسط خود ایشان مي باشد، شامل یك مقدمۀ مختصر، قسمت هاي پنج گانۀ مكاسب محرمه و خاتمه مي باشد.25 سید حسن امین، به تاریخ چاپ و مجلدات این اثر، چنین اشاره می كند: «كتاب المكاسب المحرمة، فی جزءین طبع فی قم سنة 1381.»26



9.كتاب الطهارة
این كتاب از اولین كتاب های مرحوم حضرت امام در فقه استدلالی است كه همچون اكثر آثار ان فقیه بزرگ، با قلم خودشان به رشتۀ تحریر در آمده است. مرحوم امام (ره) در سال 1373ه. ق شروع به تألیف این اثر، بر محور شرایع الاسلام مرحوم محقق حلی، كرده است؛ و در سال 1378 تألیف آن را به پایان برده است.27 مرحوم امام، به انگیزه و مباحث كتاب اشاره می كند: «فلما انتهي‏ بحثنا فی الدورة الفقهیة إلي الدماء الثلاثة، أحببت أن أُفرز رسالة فیها حاویة لمهمات مسائلها مقاصد.»28
این كتاب در چهار مجلد، چاپ و دارای دو چاپ جدید و قدیم است.
شایان ذكر است كه تقریرات درس طهارت مرحوم امام با عنوان كتاب الطهارة توسط شاگرد ایشان، محمد فاضل لنكرانی، به رشتۀ تحریر در آمده است كه مكمل كتاب الطهارة مرحوم امام (ره ) است. مهم ترین عناوین مباحث، به قرار زیر است: «احكام آب ها، آب جاري، آب حمام، آب قلیل، آب كر، آب چاه، آب نجس، ماء مستعمل در رفع حدث و خبث، اسئار، حقیقت حدث و خبث و طهارت، موجبات وضو، احكام خلوت، و كیفیت وضو.»29



‏10. كتاب الخلل فی الصلاة
این كتاب از جمله آثار مرحوم امام (ره) است كه در یك مجلد و با موضوع فقه استدلالی، نوشته شده است.30 امام راحل در مقدمه، به كتاب و موضوع آن، با این بیان اشاره می كند:
«و بعد فهذه وجیزة فی خلل الصلاة، و قد فسر بتفاسیر: الفساد و الوهن و النقص و الاضطراب و غیر ذلك، و الظاهر انها مصادیق عنوانه لامعان مختلفة له بأوضاع.»31



پی نوشت ها
1. آثار مرحوم امام خمینی به قرار زیر است:
آداب الصلاة؛ 2- آوای توحید، نامه امام به گورباچف؛ ‏3- الأربعون حدیثا؛ 4- الاستصحاب؛ 5- استفتاءات؛ 6- أنوار الهدایة فی التعلیقة علي الكفایة؛ 7- باده عشق؛ 8- بدائع الدرر فی قاعدة نفی الضرر؛ 9- تحریر الوسیلة للأصبهانی؛ 10- التعادل و التراجیح؛ 11- تعلیقة علي العروة الوثقي؛ 12- التعلیقة علي الفوائد الرضویة؛ 13- تفسیر سورة الحمد؛ 14- تفسیر آیة البسملة؛ 15- تهذیب الأصول؛ 16- الحكومة الإسلامیة؛ 17- الجهاد الأكبر؛ 18- چهل حدیث؛ 19- دروس فی الجهاد و الرفض؛ 20- الرسائل؛ 21- ره عشق؛ 22- سرّ الصلاة- صلاة العارفین؛ 23- سبوی عشق؛ 24- شرح دعاء السحر؛ 25- صحیفۀ انقلاب؛ 26- طلب و اراده؛ 27- صحیفۀ نور؛ 28- عشق به سوي غزل هاي عارفانه؛ 29- كتاب البیع؛ 30- كوثر؛ 31- مصباح الهدایة إلي الخلافة و الولایه؛ 32- المكاسب المحرمة؛ 33- من هنا المنطلق- مسائل فقهیة؛ 34- مناسك الحج؛ 35- مناهج الوصول إلي علم الأصول؛ 36- منشور روحانیت؛ ‏37- نقطۀ عطف - (اشعار عارفانه)؛ 38- محرم راز؛ 39- ولایة الفقیه. نقل ما از 'فهرس التراث' نوشتۀ محمد حسین حسینی جلالی، دلیل ما 1380، قم، ج 2، ص 638 است.
2. دوست علی، علی اكبر: الاصول و المقدمات لتفقه فی الدین، 78، اول، تپش، ص 12.
3. كتاب كفایة الاصول از آثار محقق خراسانی است؛ این كتاب، محور درس و بحث در سطوح عالی تحصیلات حوزوی است كه دانشیان اصول، نظرات و اندیشه های خود را به عنوان شرح یا حاشیه، در حول این كتاب، ارائه می دهند.
4. امام خمیني: أنوار الهدایة، 2 جلد، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمیني (قده)، 1415 هجري قمري‏، ج1، ص 29.
5. أنوارالهدایة، ج 1، ص 244 و 245.
6. امام خمیني: الرسائل، ، انتشارات اسماعیلیان، 1385 هجري قمري.
7. رسائل ج 1، ص 6.
8. الرسائل، بحث استصحاب.
9. امین، سید حسن: مستدركات اعیان شیعه، ج 3، ص 83، نسخۀ نرم افزار تراجم و كابشناسی نور.
10. امام خمیني: تهذیب الأصول، 3 جلد، انتشارات اسماعیلیان، 1382 هجري قمري‏، ج1، ص1.
11. تهذیب الاصول.
12. امام خمیني: مناهج الوصول، 2 جلد، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمیني، قم، 1415 هجري قمري.
13. وسیلة النجاة مع تعالیق الإمام الخمینی (قدس سره) تحقیق و نشر مؤسسة تنظیم و نشر آثار الإمام الخمینی (قدس سره)، بهار 1380، ربیع الأوّل 1422، مطبعة مؤسسة العروج.
14. همان، ص7.
15. همان.
16. مستدركات اعیان، ج 3، ص 83.
17. خمیني، سید روح اللَّه موسوي: تحریر الوسیلة، 2 جلد، مؤسسه دار العلم، قم، چاپ اول، تحریر الوسیلة، ج‏1، ص 5.
18. تجلیل تبریزي، ابو طالب: التعلیقة الاستدلالیة علي تحریر الوسیلة، ص 5.
19. وسیلة النجاة، ص 7.
20. خمیني، سید روح اللَّه موسوي: حاشیه بر رسالۀ ارث ملاهاشم خراساني، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمیني، تهران، چاپ اول، 1420 ه ق، ص11.
21. خمیني، سید روح اللَّه موسوي: نجاة العباد، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمیني، تهران، چاپ ‏اول، 1422 ه ق، ص5.
22. خمیني، سید روح اللَّه موسوي: ولایت فقیه، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمیني، ص 9.
23. خمیني، سید روح اللَّه موسوي: كتاب البیع (تقریرات)، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمیني، ج 1، ص 1، مقدمۀ تحقیق.
24. خمیني، سید روح اللَّه موسوي: كتاب البیع، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمیني.
25. خمیني، سید روح اللَّه موسوي: المكاسب المحرمة، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمیني، قم، چاپ اول، 1415 ه ق، مقدمۀ تحقیق.
26. مستدركات اعیان الشیعه، ج 3، ص 83.
27. خمیني، سید روح اللَّه موسوي: كتاب الطهارة (ط - الحدیثة)، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمیني، مقدمه، ص 8.
28. همان، ج 1، ص 5.
29. خمیني، سید روح اللَّه موسوي: كتاب الطهارة (تقریرات)، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمیني، مقدمۀ تحقیق.
30. خمیني، سید روح اللَّه موسوي: كتاب الخلل فی الصلاة، چاپخانه مهر، قم، چاپ اول.
31. همان، ص 3.

منبع: پایگاه دیپنا