عیب كار ما در امر به معروف و نهی از منكر این است كه هنوز، منطق را وارد آن نكرده‌ایم. یعنی نخواسته‌ایم از روی منطق عمل كنیم تا معروف را رواج و منكر را از بین ببریم. معنای این كه منطق را وارد كنیم این است كه حساب كنیم پیدایش هر چیزی سببی دارد و هم‌چنین عدم رشد و نمو یك چیز، سببی دارد، با سبب منكر مبارزه كنیم و سبب معروف را ایجاد كنیم.

حداكثر منطق ما این است كه بگوییم و بنویسیم و بعد هم اگر دیدیم گفتن و نوشتن فایده ندارد، اعمال زور بنماییم؛ در صورتی كه منطق این نیست. منطق این است كه مزاج اجتماع را به دست آوریم كه چرا منكر را پذیرفته و از معروف سر باز زده است و معنای فكر اجتماعی، بحث اجتماعی و عمل اجتماعی همین است كه عوامل، علل و معلولات اجتماعی را بشناسیم و اگر نه، ما مرد اجتماع نیستیم. در موضوع كتب ضلال، منطق خوبی هست و آن این كه همان طوری كه سموم را از دسترس دور می‌گذارند، آنها نیز چنان كنند، ولی ما در همین كار هم اعمال خشونت می‌كنیم.

ما جز «پند» و «بند» نمی‌شناسیم؛ معتقدیم ابتدا باید پندهای تحكم‌آمیز كرد و بعد هم اعمال زور و جبر و «چون پند دهند نشنوی، بند نهند». ما باید بدانیم كه در راه امر به معروف و نهی از منكر غیر از پند و بند، منطق دیگر هم هست كه صحیح‌تر است.

در حدیث است كه امر به معروف سه مرحله دارد: مرحله قلب، مرحله زبان، مرحله دست و به تعبیر دیگر، مرحله فكر و نیت، مرحله نطق و بیان و مرحله عمل. ما از این سه مرحله تاكنون این طور استنباط كرده‌ایم كه مرحله قلب، یعنی مرحله جوش‌و خروش، و لعن و نفرین و اعمال عصبیت‌های جاهلانه، و مرحله نطق و بیان، یعنی مرحله پندها و اندرزهای خشك و تحكم‌آمیز و بی‌هدف، و مرحله دست، یعنی مرحله اعمال زور و خشونت، زدن و بستن و دهان خرد كردن؛ در حالی كه می‌توان گفت كه مرحله قلب و دل یعنی مرحله علاقه و فكر. ما اول باید علاقه و اخلاص داشته باشیم؛ بی‌علاقه، ریاكار، مغرض و مستأكل دنیا به دین نباشیم و بعد فكر و منطق صحیح داشته باشیم و ثانیاً در مرحله زبان، بیان حقیقت روشن كن داشته باشیم ؛ نه اوامر و نواهی تحكم آمیز .بوسیله زبان و قلم می توان حقایق را روشن كرد و در خور فهم و هضم روحی افراد قرار داد و در مرحله سوم باید منطق عملی داشته باشیم؛ یعنی راه عملی را انتخاب كنیم و طی نماییم و البته گاهی اوقات خود اعمال زور، راه عملی است؛ همان‌طوری كه در مجازات‌ها باید اعمال خشونت شود و نباید «رأفت، ما را أخذ نماید» (مطابق تعبیر قرآن)، در جلوگیری از منكرات هم گاهی باید اعمال خشونت شود (قد أحكم مراهمه و احمی مواسمه)، اما نه این است كه مرحله عمل، یعنی مرحله جنجال، رجاله بازی، اعمال خشونت و زورگویی صرف.

ما چند جهت را باید در نظر بگیریم، یكی این كه در مرحله قلب آمر به معروف و ناهی از منكر باشیم؛ یعنی عمل از عمق ضمیر ما سرچشمه بگیرد و دارای اخلاص و دلسوزی و علاقه باشد؛ امر به معروف ما برای ترویج یك شخص و یا یك صنف معین نباشد؛ دوم، مرحله زبان، یعنی بیان ما حقیقت روشن كن و هادی باشد، نه تحكم، آمریت، كورشو، ببین و كرشو، بشنو و دیوانه شو و بفهم؛ سوم، مرحله عمل و ید؛ البته نه به معنای زور، بلكه به معنای پیشقدمی در راه خیر و استباق كه در قرآن است.

چند پیشنهاد:

الف. قدامات ما باید عملی باشد، نه تنها قولی و نوشتنی.

ب. اجتماعی باشد، نه فردی. ما افراد صالح داشته و داریم، ولی متأسفانه تك‌رو می‌باشند. منشأ تك‌روی افراد صالح، یا بدبینی است و یا خودخواهی.

ج. منطق را وارد عمل خودمان كنیم و تنها متكی به زور نباشیم.

بعضی از ما در برابر اصل امر به معروف و نهی از منكر، به كلی لاقید هستیم و این اصل را عملاً‌از جنبه دینی جایزالترك می‌دانیم. اینها معتقدند كه مؤمن، باید پلاس خانه خود بوده باشد: «كونوا احلاص بیوتكم» مؤمن باید طوری باشد كه إن شهد لم یعرف و إن غاب لم یفتقد. اینها نمی‌دانند كه این دستورها یك دستور عمومی و كلی و دایمی نیست، بلكه برای موارد بالخصوصی است كه انسان باید از فتنه‌ها دور باشد والا پس خود مولا می‌بایست جزء مؤمنین نباشد. اشتباه ما این است كه ما این مطلب را به صورت یك فلسفه كلی در زندگی تلقی كرده‌ایم. این دسته در فكر نجات خود می‌باشند و مدعی هستند كه هر كس باید خود را نجات دهد. زهّاد و عبّاد ما كه به این عنوان معروفند، این طبقه می‌باشند. اینها نمی‌دانند كه خدمت به خلق و هدایت و ارشاد خلق، به یك معنا بالاتر از عبادت خالق است- كه باید توضیح بدهم- یعنی درست است كه اگر خدمت به خلق را در عرض عبادت خالق قرار دهیم؛ دومی اصل است، ولی خدمت به خلق با حفظ عبودیت، سفر و مرحله بعد است و به قول عرفا سفر «من الحقّ الی الخلق» و «سفر بالحقّ فی الخلق» آخرین سفر و آخرین مرحله كمال انسانی است، و اما سفر «من الخلق الی الحق» و سفر «بالحّق فی الحقّ» كه همان عبادت است، مقدمه دو سفر دومی؛ یعنی سفر «من الحقّ الی الحق» و سفر «بالحقّ فی الخلق» است؛ یعنی دیگر توجه به ارشاد و هدایت دارند و خدمت به خلق دارند، ولی تنها در مرحله قول، لفظ، گفتن و نوشتن می‌باشد، وظیفه هادی را تنها گفتن و نوشتن می‌دانند. بعضی دیگر وارد مرحله عمل هستند، ولی در عمل، هنوز وارد مرحله منطق اجتماعی نیستند. بعضی دیگر وارد مرحله اجتماعی هستند و كم و بیش به زبان منطق اجتماعی و حداقل به الفبای منطق اجتماعی آشنایی پیدا كرده‌اند.

از شرایط مفید بودن امر به معروف و نهی از منكر این است كه اصالت داشته باشد؛ یعنی تابع هیچ جریان دیگر نباشد. باید منبع جریان‌ها باشد نه تابع از جریان‌ها؛ متبوع جریان باشد نه تابع آنها، نباید تابع شخص یا صنف یا یك جریان خاص سیاسی بوده باشد؛ نباید تابع و در خدمت شخص باشد ولو یك شخصیت روحانی، نبایددر خدمت صنف و حزب باشد ولی صنف روحانی و حزب روحانیین، نباید تابع هیچ جریان سیاسی باشد. فرق است بین این‌كه روحانیون در خدمت دین باشند و یا دین و اصول مقدس دین مثل امر به معروف در خدمت آنها باشد. مثل این كه فرق است بین این كه دولت در خدمت ملت باشد و یا ملت در خدمت دولت. اصل صحیح این است كه دولت‌ها در خدمت ملت‌ها می‌باشند. در جریان دینی هم هر گاه واقعاً روحانیون و مؤمنین در خدمت دین قرار گرفتند، آن وقت سرفرازی دین است، ولی هر وقت دین در خدمت عمامه بر سر و عرقچین به سر قرار گرفت، آن منتهای بدبختی، ذلت و بیچارگی دین است.

بعضی‌ها از ضعف دین شكایت می‌كنند. بالاترین مظاهر ضعف دین، همین است كه دین به صورت خدمت‌كاری برای شخصی، ولو یك شخص روحانی و به صورت خدمت كاری برای صنفی، ولو صنف روحانیین قرار بگیرد. دین به منزله پدر خانواده است و صنف‌ها به منزله اولاد این پدر. پدر به همه به چشم ترحم نگاه می‌كند و اگر خود آن پدر بخواهد خود را در خدمت یك فرزند قرار دهد و خود را جزء خدمت‌گزاران آن فرزند قرار دهد، او دیگر پدر واقعی نیست.

این معنا كه گفتیم كه دین نباید در خدمت چیزی دیگر قرار بگیرد، همان معناست كه گفته شده كه باید اخلاص نیت داشت. البته مقصود، تنها اخلاص نیت به مفهوم فقهی نیست كه به قصد قربت باشد، بلكه مقصود این است كه خود را برای دین باید خالص كرد و دین را هدف نهایی باید قرار داد، نه این كه دین را برای هدف دیگر ولو به قصد قربت خواست

دست نوشته‌ای از استاد شهید آیه الله مرتضی مطهری

افق حوزه – شماره 107