جام جم آنلاين: موسيقي در ايران از گذشته‌هاي دور تا به امروز فراز و فرودهاي زيادي را به خود ديده و در اين مسير در هر دوره تاريخي ژانرهاي گوناگوني به آن اضافه شده است.
يكي از ژانرهايي كه مورد بي‌مهري و بي‌توجهي قرار گرفته، موسيقي مذهبي است كه در سال‌هاي اخير اين نوع موسيقي نيز دچار ضعف‌هاي زيادي شده است كه از آن جمله مي‌توان به ورود موسيقي‌هاي نامناسب و جايگزيني چيزي غير از موسيقي مذهبي اشاره كرد. به طوري كه بسياري از موزيسين‌هايي كه تمام تفكر و ايده شكل‌گيري موسيقي‌شان مبتني بر اصول اصلي موسيقي و آواز است اين اتفاق را نوعي ركود در موسيقي مذهبي ايران مي‌دانند.
«عماد توحيدي» آهنگساز آلبوم موسيقي ذوالجناح درخصوص موسيقي ديني و جايگاه آن در جامعه مي‌گويد: موسيقي ديني نهايتا با هدف پرستش و معرفت الهي يا ارج نهادن به قداستي عميق ساخته مي‌شود. به قول «كريستف ولف» موسيقي ديني فرصتي براي موسيقيدان است به جهت آن كه در قالب يك بيانيه، اعتقاداتش در مقام يك مومن را با اعتقاداتش در كسوت يك هنرمند يگانه سازد.
وي ادامه مي‌دهد: موسيقي ديني يا مذهبي نبايد به جاي تحريك عقلانيت، عامل تخدير آن باشد. جلوگيري از اين امر به عهده معرفت‌انديشان است كه به عنوان نمونه حادثه كربلا را يك حادثه عاشقانه زيباي دلرباي ايثارگرانه مي‌بينند.
شعر و ملودي در موسيقي، محدود به مرزهاي فرهنگي هستند
اين آهنگساز كه در آلبوم ذوالجناح از سازهاي كوبه‌اي و گروه همسرايان براي ايجاد فضايي پرشور و پرتپش در موسيقي مذهبي استفاده كرده، درباره اين ويژگي اثرش توضيح مي‌دهد: خاصيت سازهاي كوبه‌اي ايجاد يك فضاي پرشور و پرتپش است و منحصرا در اين اثر، دغدغه من خوانشي براساس سنت موسيقي ديني در اشكال متنوع و مشروعيت دادن آن در فضايي مدرن و تجربه نشده بود. من در اين اثر سعي كرده‌ام تا در قالب يك اركستر كامل و منحصر به فرد از سازهاي كوبه‌اي تعريف جديد در موسيقي ارائه دهم. مي‌دانيد كه هميشه موسيقي را براساس سازهاي ملوديك مي‌نويسند و سازهاي كوبه‌اي را زيرمجموعه‌اي از آن در نظر مي‌گيرند. شعر و ملودي در موسيقي پيوسته محبوس در تعهدات ازلي و فرهنگ معاني و تداعي‌هاي خويش‌اند، محدود به مرزهاي فرهنگي و جغرافيايي، اما سازهاي كوبه‌اي خصلتي سياح‌وار و جهان وطن دارند كه يك كيفيت بدوي و بي‌مرز را تداعي مي‌كنند.
موسيقي ديني، روح واحد انسانيت
بسياري از موسيقيدانان در آثارشان از موسيقي‌هاي بومي و اقوام مختلف ايران به خاطر غني بودن اين ژانر بهره‌هاي فراوان مي‌برند چرا كه برخي معتقدند كه موسيقي ايراني از موسيقي بومي ما الهام گرفته است.
توحيدي كه در اثرش از موسيقي مناطق مختلف ايران استفاده كرده، در اين خصوص مي‌گويد: من در ذوالجناح از سازهاي كوبه‌اي فرهنگ‌هاي متفاوت و در برخي جاها از شگردها و آواهاي ملل و اقوام گوناگون استفاده كردم. البته من در آلبوم «كولي كوبي» اين معنا را با استفاده از يك مجموعه بزرگ سازهاي كوبه‌اي و همچنين آواهاي كليسايي، مقام‌هاي خراساني، دوبيتي‌خواني كرمان و مناطقي از زاگرس (بختياري)، موسيقي آفريقايي، آوازهاي معابد هند، مقام‌هاي موسيقي نقاط مختلف از كشورهاي اسلامي، شروه خواني بوشهر و اشاراتي به موسيقي GAZZ (در حد فيگور) و حتي اذان و اقامه تجربه كرده بودم. در ذوالجناح نيز قطعات در فضاي متنوعي از ريتم‌ها و آواهاي فرهنگ‌هاي مختلف اجرا شده‌اند.
وي مي‌افزايد: قصد من از چنين كاري ايجاد يك فضاي سيال و بي‌مكان بود. از سويي اگر شما جغرافياي ايران فرهنگي و نه ايران مرزبندي شده امروز را نگاه كنيد، موسيقي ما از تاجيكستان تا بخش‌هايي از هند و كشمير تا آسياي صغير و كشورهاي عربي ردپاي قابل توجهي دارد. اين اثر را مي‌توان ارائه‌دهنده منظومه‌اي از تفكر دانست كه بنيادهاي فكري ايراني در كنار نگاه اساطيري كهن و تداخل آن با رسم شيعه و خاطره مقدس واقعه عاشوراي سال 61 هجري و آيين‌هاي سور و سوگ و فرهنگ‌هاي متنوع اين محدوده دانست. موسيقي ديني قبل از تبعيت از فرم و الگوهاي كهنه يا نو، داراي روح واحدي است كه ميتواند در قالب‌هاي متنوعي بروز و ظهور كند.
تجليات موسيقي بومي در موسيقي مذهبي
توحيدي در بخشي از آلبوم ذوالجناح به روح واحد موسيقي بومي، موسيقي كه در قالب‌هاي متنوع اجرا مي‌شود، توجه كرده است. او معتقد است كه اين روح واحد در تلاوت قرآن كريم، اذان، ذكر، ورد، زيارت‌نامه‌خواني، چاووش‌خواني، منقبت، نعت، مدح، سينه‌زني، تعزيه، نوحه و حتي مناسك صوفيانه تجليات گوناگون دارد.
به گفته اين كارشناس موسيقي هر منطقه از ايران تمام اين موارد را با توجه به سنت‌هاي موسيقايي فرهنگ خويش اجرا مي‌كند. مسلما مي‌توان از سر تدبر و تحقيق وارد شد و ماهيت و ريشه فرهنگ موسيقايي نواحي مختلف ايران را شناخت و در جهت اجراهاي دلپذير و بديع به كار برد.
اشعار ضعيف، آغاز انحراف موسيقي مذهبي
طي سال‌هاي اخير موسيقي مذهبي به سمت موسيقي پاپ رفته و بسياري از نوحه‌ها براساس ترانه‌هايي بي‌اساس شكل گرفته است به طوري كه اين آهنگساز موسيقي فيلم نيز در اين باره معتقد است كه اين انحراف ابتدا ريشه در استفاده از اشعار سست و روزمره دارد؛ نوعي ادبيات قربان صدقه و خودماني دور از شان فرهنگ فاخر و عزاداري! وقتي ما در نوحه‌خواني قافيه‌پردازي سست را مي‌شنويم كه جاي جاي آن واژه‌هاي نامناسب و قربان صدقه گفته مي‌شود تكليف ملودي كاملا روشن است و نهايتا اثري سودجويانه و سوءاستفاده‌گر از عواطف صادقانه عوام الناس شكل مي‌گيرد.
عماد توحيدي: زماني بهترين استادان موسيقي ايراني از‌مشهورترين موذنان و مداحان و منقبت‌خوانان عصر خود بودند،ولي اكنون در شرح قالب آنچه كه مي‌شنويم بايد به قول سعدي گفت گر تو قرآن بر اين نمط‌‌خواني/ ببري رونق مسلماني
وي ادامه مي‌دهد: بارها شده كه برخي از اين اجراها براي من يادآور آثار دست چندم پاپ ايراني، عربي، هندي و استانبولي بوده است. اين افت كيفيت هنري بي‌ترديد در افت كيفيت معنوي اين سنت‌ها نيز بسيار موثر است و قبح اين ناروايي براي بسياري از ما عادي شده، در نظرمان زايل گشته و غافلانه حتي اين فضا را سالم مي‌انگاريم!
بهترين استادان، مشهورترين مداحان
وقتي برخي نوحه‌هاي سست امروز را مي‌شنويم در نگاهي گذرا و به قصد مقايسه ناخودآگاه به ياد اساتيدي مي‌افتيم كه خود از مشهورترين مداحان بودند و موسيقي و آواز خود را بر پايه اصول و قواعد خاص شكل مي‌دادند.
توحيدي نيز با تاكيد اين مطلب مي‌گويد: زماني بهترين استادان موسيقي ايراني از مشهورترين موذنان و مداحان و منقبت‌خوانان عصر خود بودند. حاج موذن تفرشي، سيدحسين عندليب اصفهاني، جناب دماوندي، سيدعبدالرحيم اصفهاني، قربان خان‌شاهي، ميرزا اسماعيل‌خان كرماني و جناب تاج اصفهاني همگي از اساتيد مسلم موسيقي و در شعاع ادبيات كلاسيك ايراني و متصل و مقرب به معرفت بودند، ولي اكنون در شرح قالب آنچه كه مي‌شنويم بايد به قول سعدي گفت: «گر تو قرآن بر اين نمط‌‌خواني/ ببري رونق مسلماني».
نگاه زيباشناسانه
بخش مهمي از موسيقي مذهبي و عاشورايي از طريق آلبوم‌هايي در جامعه موسيقي رواج پيدا مي‌كنند كه آثار دربرگيرنده اين آلبوم‌ها كه از سوي هنرمندان مطرح موسيقي شگل مي‌گيرند، مبتني بر موسيقي‌هاي اصيل ايراني هستند كه بواسطه نگاه ويژه و خاص به هنر خود آثارشان نيز ماندگار مي‌شود.
يكي از آثار موسيقايي ماندگار در زمينه موسيقي عاشورايي كه با گذشت سال‌ها همچنان نگاه مخاطبان را به خود دارد، ذوالجناح است كه به آهنگسازي عماد توحيدي شكل گرفته، اين آهنگساز، ذوالجناح را بخشي از سه‌گانه كولي كوبي، ذوالجناح و قلندروار (با صداي عليرضا افتخاري) مي‌داند و مي‌گويد: ذوالجناح براساس تفكري وزن ـ محور طراحي شده است كه اصرار بر شنودي مستقل و دور از عادات شنيداري دارد و اجراي اين تفكر فضاي نامحدودي در استفاده از سازهاي كوبه‌اي متنوع مي‌طلبد. من در اين اثر از همنشيني مقام‌هاي خراساني، بوشهري، كردي، آذري، عربي و آفريقايي و حتي موسيقي كليسايي به دور از قيد و بندهاي هميشگي و غوطه‌ور در شور و شوريد‌گي و شيدايي نيز بهره برده‌ام.نكته قابل توجه‌تر در اين آلبوم استفاده از دوبيتي‌‌خواني‌هاي عروسي‌هاي بوشهر و گاهي بهره‌گيري از آواهاي ماهيگيري و موسيقي كار و همچنين استفاده از ريتم‌هاي 6/8 و 5/8 در بطن يك موسيقي مذهبي است؛ آواها و ريتم‌هايي كه در سنت عزاداري مرسوم نيست. توحيدي در اين خصوص مي‌گويد: من مي‌خواستم رهايي از فضاهاي مستعمل و فارغ از تاثيرگذاري مناسب قالب عزاداري‌هاي امروز را در اين آلبوم تجربه كنم همه اينها ميتواند در خدمت يك تفكر زيباشناسانه تازه قرار بگيرد، حتي وقتي يك حقيقت كهنسال را يادآوري مي‌كند.
اميرسعيد بورنگ / جام‌جم