استاد دانشكده علوم حديث، هويت‌بخشي به تفكر شيعي را مهم‌ترين اقدام شيخ مفيد (ره) دانست و گفت: تبيين ويژگي‌هاي اصلي و باورهاي فكري شيعه براي متمايز ساختن آن از تفكر اهل حديث و معتزله، و ابراز استقلال تفكر شيعي از جمله اقدامات شيخ مفيد است.
به گزارش خبرنگار آئين و انديشه فارس، در «رجال نجاشي» تاريخ ولادت «ابوعبدالله محمّدبن نعمان» يازدهم ذي‌القعده سال 336 هجري قمري در روستايي به نام «عكبري» در نزديكي بغداد و در خانواده‌اي مذهبي و دلباخته اهل‌بيت(ع) ديده به جهان گشود.
پدر «محمّد» كه شخصي پارسا و مذهبي بود، نام فرزند خويش را «محمّد» ناميد و به تعليم و تربيت نيكوي وي اشتغال داشت و به همين دليل، محمّد به «ابن‎المعلم» نيز شهرت يافت.
وي به همراه پدرش به بغداد رفت و نزد اساتيدي همچون «ابوالقاسم جعفربن محمّدبن قولويه قمي» و «شيخ صدوق» به درس‌خواندن مشغول شد.
اين دانشمند اسلامي نزديك به 50 سال پرچمدار عرصه‌هاي علمي، فكري و فرهنگي مسلمين شد تا آنجا كه دوست و دشمن زبان به تمجيد او گشودند و به وي لقب«مفيد» دادند. البته «ابن‎شهرآشوب» در «معالم العلماء» مدعي است لقب «مفيد» را امام زمان(عج) به محمّدبن نعمان اعطا كرده است.
اين امر چندان بعيد به نظر نمي‌رسد. چرا كه امام زمان(عج) در توقيعي از محمّدبن نعمان به عنوان «برادر» خود ياد كرده بود كه نشان از شأن والاي اين عالم شيعي دارد. حضرت مهدي(عج) در اين نامه مي‌نگارد: »نامه‌اي به برادر باايمان و دوست رشيد ما، ابوعبدالله محمّدبن نعمان، شيخ مفيد كه خداوند عزت وي را مستدام بدارد؛ سلام خداوند بر تو اي كسي كه در دوستي ما به زيور اخلاص آراسته‌اي و در اعتقاد و ايمان به ما داراي امتياز مخصوص هستي.»
شيخ مفيد در عصري مي‌زيست كه افكار و عقايد مردم، با حكمت هندي، فلسفه يونان، صوفي‌گري و خانقاه‌داري آميخته شده بود و افراد فرصت‌طلب، توانسته بودند با تبليغ مكتب‌هاي انحرافي اسلام را با زنگار جهل و گمراهي بپوشانند و بدعت‌ها را به جاي سنت صحيح به مردم برسانند كه شيخ مفيد در مواجهه با چنين اوضاع اسفناكي، بر اساس وظيفه و بدون هيچ ترسي و پروايي، با سلاح علم و ايمان به مبارزه با اين بدعت‌ها برخاست.
وي توانست پرچم تشيع را در شهر بغداد به اهتزاز درآورد و در پي اين فرصت به دست آمده، شيعيان از هر سو به عراق روي آوردند و مراكز علمي شيعه در بغداد پررونق شد.
اين عالم فرهيخته جهان تشيع در شب جمعه 3 رمضان سال 413 هجري قمري در بغداد، پس از 75 سال تلاش و خدمت ارزنده به اسلام به خصوص مذهب شريف تشيع درگذشت و مورد تجليل فراوان مردم و قدردانى علما و فضلا قرار گرفت و به تعبير شاگرد بزرگوارش «شيخ طوسى» كه خود حاضر در صحنه بوده است؛ روز وفات او از كثرت دوست و دشمن براى اداى نماز و گريستن بر او، همانند و نظير نداشته است.
نقل است كه 80 هزار تن از شيعيان او را تشييع كردند و سيد مرتضى بر پيكر او نماز گزارد و در حرم مطهر جواد الائمه(ع) پائين پاى آن حضرت و نزديك قبر استادش ابن‌قولويه مدفون شد.

به همين مناسبت، در گفت‌وگويي با حجت‌الاسلام و المسلمين سيد محمدكاظم طباطبايي، استاد دانشكده علوم حديث ، به بررسي ويژگي‌هاي منحصربه‌فرد شيخ مفيد پرداخته‌ايم كه در پي مي‌آيد:

* شيخ مفيد بنيانگذار تشيع جديد در دوره خويش است

حجت‌الاسلام طباطبايي در ابتداي اين گفت‌وگو با تأكيد بر مقام علمي شيخ مفيد(ره) گفت: مرحوم شيخ مفيد بنيانگذار تشيع جديد در دوره خودش است؛ يعني تشيعي كه در صحنه حضور دارد؛ مدعي فكر و انديشه و داعيه‌دار و پرسشگر و معترض به روابط فرهنگي حاكم در آن دوره است و اين نكته شخصيت شيخ مفيد را از بيشتر عالمان هم‎عصر خود و حتي پس از آن دوران متمايز مي‌كند.
دبير علمي نخستين همايش بزرگداشت شيخ بهايي ادامه داد: شيخ مفيد از خانواده علمي و چندان شناخته شده‌اي نيست. پدرش معلم بوده است و شيخ مفيد اساتيد ويژه و تأثيرگذاري ـ به‎جز شيخ صدوق ـ نداشته و هرچه دارد از تلاش خودش است و تفضّل الهي به شخص ايشان است.

* شيخ طوسي «تهذيب الاحكام» را در شرح «المقنعه» شيخ مفيد نگاشته است

وي با اشاره به شهر محل زندگي شيخ مفيد گفت: شيخ مفيد در بغداد زندگي مي‌كرد، شهري كه پيشينه طولاني شيعي از آغاز تاسيس دارد. شيخ مفيد در علوم رايج خود تخصص داشت و «المقنعه» كه شامل مباحث فقهي ايشان است، كتاب رايج در حوزه فقه در آن دوران بوده است و شيخ طوسي «تهذيب الاحكام» را در شرح آن نگاشته است.
اين استاد دانشگاه با تأكيد بر اينكه شهرت شيخ مفيد در حوزه كلام و عقايد است، گفت: تبيين ويژگي‌هاي اصلي، اعتقادي و باورهاي فكري شيعه براي متمايز ساختن آن از تفكر اهل حديث از سنّيان و معتزله، از جمله اقدامات شيخ مفيد است. كاري كه شيخ مفيد(ره) انجام داد و اهميت بسياري دارد؛ هويت‌بخشي به تفكر شيعي و ابراز استقلال آن از گروه‌هاي ديگر در حوزه منابع، روش‌ها و نتيجه‌گيري‌ها است.

* قدرت احتجاج و استدلال شيخ مفيد(ره) به تبيين عقايد اصيل شيعي منتج شد

طباطبايي افزود: شيعيان تا قبل از شيخ مفيد، گروهي مشخص اما به گونه‌اي درون‌گرا بودند كه مورد تهديد جناح حاكم قرار داشتند و به دليل خفقان حاكم و آزار و اذيت از سوي حكومت نمي‌توانستند عقايد خويش را به صورت كامل و صحيح ابراز كنند. فضاي جديدي در آغاز سده چهارم هجري پديد آمد و آل‌بويه به بغداد مسلط شد كه تنگ‌نظري ديگر حاكمان در برخورد با شيعيان و عالمان آنها را نداشت. زيرا آل‎بويه انسان‌هاي آزادمنشي بودند و احترام آنان به عالمان ـ به ويژه شيخ مفيد ـ زمينه مناسب سياسي، اجتماعي و فرهنگ را براي برنامه‌ريزي و طراحي نظام فكري شيعه فراهم كرد.
وي با بيان اين كه شيخ مفيد از آزادي نسبي حكومت آل‌بويه به بهترين شكل ممكن استفاده كرده است، ادامه داد: مرحوم شيخ مفيد افزون بر مناسب بودن شرايط، داراي نبوغ فكري بود و از اين فرصت پديدآمده بهترين استفاده را برد. در بغداد آن دوره، گروه‌هاي مختلف فكري ـ هم اهل حديث از اهل سنت و هم‌ گروه‌هاي متفاوت عقل‌گرايان مانند معتزله بغداد، معتزله بصره و حتي غيرمسلمانان ـ حضور داشتند و عقايد خود را عرضه مي‌كردند. در اين فضاي فكري، وجود شخصي با قدرت احتجاج و استدلال فراوان كه داراي قوه مباحثه و مناظره با عالمان اهل سنت باشد، براي شيعه غنيمت بود و آن شخص «شيخ مفيد» بود.

* شيخ مفيد بنيانگذار انديشه‌‌اي است كه عقل را در كنار نقل قرار مي‌دهد

طباطبايي در ادامه اين گفت‌وگو با بيان اينكه شيخ مفيد در سنين 30 تا 35 سالگي، تفوق علمي خويش را بر گروه‌هاي معارض فكري اعمال كرد، افزود: شيخ مفيد توانست قدرت علمي خويش را به عنوان كسي كه صلاحيت القاي باورهاي شيعي را به گونه‌اي قابل دفاع دارد، به آنها بباوراند.
وي ادامه داد: مرحوم شيخ مفيد بنيانگذار انديشه‌‌اي است كه عقل را در كنار نقل قرار مي‌دهد و از اين نظر حتي عده‌اي وي را به اعتزال و عقل‌گرايي صرف متهم كرده‌اند. زيرا تا قبل از وي در مباحث كلامي و باورهاي مذهبي، از پديده‌ «عقل» به عنوان يك ركن استفاده نمي‌شد، اما شيخ مفيد به تفكر عقل‌‌گرا هويت بخشيد و در احتجاجات از آن بهره برد. بسياري از باورهايي كه قبل از مرحوم شيخ مفيد وجود داشته و ريشه در باورهاي عمومي داشت، اما قابل دفاع نبود، توسط مرحوم شيخ مفيد نقد شد. همچنين بسياري از باورهاي نقلي كه اساسي و مورد تأييد روايات و قرآن بود، توسط شيخ مفيد تأييد شد و ايشان با باور عقل‌گرا ‌ـ ‌نقل‌گراي خويش به دفاع از آنها پرداخت.
اين استاد دانشگاه با تأكيد بر هويت‌بخشي به تفكر عقل‌گرا توسط شيخ مفيد گفت: اعتراض شيخ مفيد نسبت به تفكر‌هاي رايج در زمان خود ـ چه تفكر اهل حديث سنّيان و چه تفكر عقل‌گراي آنان ـ باعث شد كه مكتب شيعه در حوزه‌هاي عقايدي به عنوان يك تفكر متمايز از همه تفكرها مطرح شود.

* فعاليت‌هاي شيخ مفيد نقطه عطفي در تاريخ تشيع است

طباطبايي در بخش ديگري از اين گفت‌وگو، با تأكيد بر صاحب‌نظر بودن شيخ مفيد در حوزه‌هاي توحيد و امامت خاطرنشان كرد: شيخ مفيد در حوزه «توحيد» صاحب‌نظر است و با اهل ظاهر و اهل حديث به شدت برخورد مي‌كند و موفق مي‌شود باور شيعي را به آنها بقبولاند و اشكالات حوزه‌هاي فكري آن را برطرف كند.
وي با تأكيد بر اين كه كار اصلي شيخ مفيد در حوزه «امامت» است، گفت: شيخ مفيد راجع به صفات امام، ويژگي‌هايي كه شخص را امام مي‌كند، طريقه انتخاب امام و وظيفه ما نسبت به امام، اظهار نظر كرده و مباحث خوبي را مطرح كرده است. ايشان در حوزه‌هاي ديگر اعتقادي هم صاحب‌نظر است و هرجا كه اظهار نظري دارد، انسان به آزادانديشي و حرّيت وي پي مي‌برد.
وي افزود: شيخ مفيد در مباحث تاريخي - تاريخ نه به عنوان عام، بلكه به عنوان جريان‌هايي كه به اعتقادات گره مي‌خورد، مانند امامت اميرالمومنين(ع) ـ تأكيد دارد و به تبيين آنها پرداخته است.

* شيخ مفيد(ره) مكتب بغداد را با معيارها و مباني جديد بازسازي كرد

طباطبايي، يكي ديگر از كارهاي مهم شيخ مفيد (ره) ‌تربيت شاگردان متخصص و خبره دانست و گفت: شيخ مفيد با تربيت شاگردان خود، مكتب بغداد و حوزه فكري آن را با معيارها و مباني جديد بازسازي كرد. اين تفكر به وسيله شاگرداني همچون «شيخ طوسي»، «سيد مرتضي»، «نجاشي» و «كراجكي» نهادينه شد و به لطف خدا، تا دوره ما نيز ادامه يافته است.
استاد دانشكده علوم حديث ادامه داد: شيخ مفيد نقطه عطفي است و دوره ماقبل خود را از دوره مابعد خود كاملاً متمايز مي‌كند.
حجت‌الاسلام والمسلمين سيد محمدكاظم طباطبايي در پايان اين گفت‌وگو تصريح كرد: به دليل بازسازي مكتب بغداد با معيارهاي خاص شيعي، شيخ مفيد(ره) را سلسله‌جنبان اين گونه تفكر مي‌دانيم.