در مورد حسن خلق ابتداءبه چند روايت اشاره كرده و سپس در خصوص آن مطالبي ارائه مي شود.
روايت شده كه جبرئيل بر پيامبر اكرم (ص) نازل شد و عرضه داشت: « اي محمد(ص) پيش تو آمدم با همه اخلاق نيكو در دنيا و آخرت». رسول خدا(ص)فرمودند: « آنهاكدامند»؟گفت: «عفو پيشه كن، امر به معروف كرده و از جاهلان دوري كن. اي محمد بخشيدن كسي كه به تو ظلم كرده و عطا و بخشش به كسي كه تو را محروم ساخته و ارتباط بر قرار نمودن با كسي كه با تو قطع ارتباط كرده و نيكي كردن به كسي كه در حق تو بدي كرده و طلب بخشش از خداي متعال براي كسي كه غيبت تو را كرده و نصيحت كردن كسي كه از تو كينه دارد و بردباري و صبر در مقابل كسي كه نسبت به تو خشمگين شده است، همگي از بهترين اخلاق هاي دنيا و آخرت مي باشند».
و از پيامبر اكرم(صلي الله عليه و آله وسلام) روايت شده كه فرمودند : « كامل ترين مومنان از نظر ايمان، خوش رفتارترين آن ها است»
روايت شده كه يحيي بن زكريا،حضرت عيسي عليه السلام را ديد در حالي كه خوشحالي در چهره او نمايان بود.يحيي عليه السلام گفت: « چه شده كه خوشحالي،مثل اينكه ايمن هستي»؟ حضرت عيسي عليه السلام فرمودند: « تو چرا ناراحتي،مثل اينكه مايوسي»؟ چندي از اين ماجرا نگذشته بود كه از جانب خداوند وحي نازل شده و به آن دو گفته شد: « خوش اخلاق ترين شما در نظر من بهترين شماست»( مجمع الشتات،جلد7،ص 150) خداي متعال در مدح پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله وسلم در قرآن مي فرمايد:« تو اخلاق برجسته اي داري»(قلم 4) هم چنين به پيامبر ش فرمود: «اگر خشن و سنگ دل بودي از اطراف تو پراكنده مي شدند».(آل عمران 159)
در جاي ديگر فرمود:«و ما تورا جز رحمت براي جهانيان نفرستاديم.
وجود مبارك حضرت صديقه طاهره مي فرمايند: «خوشرويي در برابر مومن موجب مي شود كه انسان به بهشت برود».
حسن خلق به چه معناست؟
حسن خلق دو معنا دارد: معناي عام و معناي خاص.(جامع السعادت) حسن خلق به معناي عام عبارت است از مجموعه خصلت هاي پسنديده اي كه كه لازم است انسان روح خود را به آنها بيارايد. حسن خلق به معناي خاص عبارت است از خوشرفتاري، حسن معاشرت و برخورد پستديده با ديگران. امام صادق عليه السلام در بيان حسن خلق به معناي خاص آن فرمود: « آن است که اخلاقت را نرم کني، کلامت را پاكيزه سازي، و با چهره اي باز و گشاده با برادران ديني ات روبه رو شوي »0بحار الانوار،ج 71 ، ص 389
جايگاه حسن خلق در اسلام:
دين مقدس اسلام،به همواره پيروان خود را از درشتي و تندخويي باز مي دارد. حسن خلق و گشاده رويي از بارزترين صفاتي است كه در معاشرت هاي اجتماعي باعث نفوذ محبت شده و در تاثير سخن اثري شگفت انگيز دارد. به همين جهت خداي مهربان، پيامبران و سفيران خود را انسان هايي عطوف و نرمخو قرار داد تا بهتر بتوانند در مردم اثر گذارند و آنان را به سوي خود جذب نمايند. اين مردان بزرگ براي تحقق بخشيدن به اهداف الهي خود، با برخورداري از حسن خلق و شرح صدر،چنان با ملايمت و گشاده رويي با مردم روبه رو مي شدند كه نه تنها هر انسان حقيقت جويي را به آساني شيفته خود مي ساختند و اورا از زلال هدايت سيراب مي كردند،بلكه گاهي دشمنان را نيز شرمنده و منقلب مي كردند.
بسيار اتفاق مي افتد كه اغرادي با قصد دشمني و به عغنوان اهانت و اذيت به حضور ايشان مي رفتند،ولي در مراجعت مشاهده مي شد كه نه تنها اهانت نكرده اند،بلكه با كمال صميميت اسلام را پذيرفته و پس از ان رسول اكرم صلي الله عليه وآله وسلم محبوب ترين فرد در نزد آنان به شمار مي رفت.
ارزشي كه اسلام براي انسان خوشرفتار قائل است،نه تنها به مومنان محدود نمي شود،بلكه غير آنان نيز اگر اين فضيلت را دارا باشند،از مزاياي ارزشي آن بهره مند مي شوند. در تاريخ چنين آمده است:علي عليه السلام از سوي پيامبر اكرم(صلي الله عليه و آله وسلم) مامور شد تا با سه نفر كه براي كشتن ايشان هم پيمان شده بودند،پيكار كند،ان حضرت ،يكي از سه نفر را كشت و دو نفر ديگر را اسير كرد و خدمت پيامبر اكرم (0صلي الله عليه و آله وسلم) آورد . پيامبر0ص9 اسلام را بر ان دو عرضه كرد و چون نپذيرفتند،فرمان اعدام آنان را به جرم توطئه گري صادر كرد. در اين هنگام جبرئيل بر رسول خدا(ص) نازل شد و عرض كرد:خداي متعال مي فرمايدك يكي از اين دو نفر را كه مردي خوش خلق و سخاوتمند است، عفو كن. پيامبر نيزاز قتل او صرف نظر كرد،وقتي علت عفو را به فرد مزبور اعلام كردند و دانست كه به خاطر داشتن اين دو صفت نيكو مورد عفو الهي واقع شده،شهادتين را گفت و اسلام آورد.
از جمع بندي آيات و روايات و سيره معصومين عليهم السلام بدست مي آيد ،كه حسن خلق از نظر آيين مقدس اسلام«ارزش ذاتي» دارد،حسن خلق، کمندي است که ديگران را در دام محبت اسير مي کند. کيست که از برخورد شايسته، خوشش نيايد و جذب چنين انساني نشود؟گشاده رويي، از بارزترين صفات رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم بود، که سهمي عمده در جذب مردم به اسلام و شيفتگي آنان به شخص آن حضرت داشت. خداوند درباره اين خصلت مردمي رسول اکرم صلي الله عليه و آله و سلم :
«فبما رحمه من الله لنت لهم و لو کنت فظا غليظ القلب لانفضوا من حولک»؛
به خاطر رحمت الهي بود که براي مردم نرم شدي و اگر تندخو و خشن و سخت دل بودي، از دور تو پراکنده شدند.
در ادامه آيه مي فرمايد: پس، از آنان در گذر، بر ايشان استغفار کن، و در کار با آنان مشورت نما.
گويا که «عفو»، «استغفار» و «مشورت»، نمونه هاي ديگري از حسن خلق و رفتار مردم دارانه و جاذب است، چرا که نوعي اعتماد به مردم و به حساب آوردن آنان است و چنين برخوردي، عامل جاذبه شخص مي گردد.
حضرت محمد ابن عبدالله عليه السلام که امين وحي خدا، خاتم پيامبران، سرسلسله ي خوبان و رحمت واسعه ي الهي براي عالميان است؛ الگوي بي نظير خوبي ونيکي براي بندگان و بويژه سالکان براي هميشه زمان است، طبيب دوراي که به طب خويش، دلها را مي ربود و انسان هاي فرورفته در وادي سياهي و ضلالت را به ضيافت فيض ملکوتي فرا مي خواند و آنها را بر خوان نور و رحمت الهي مي نشاند. او که با همه ي بزرگي و مرتبه ي بلند پيامبري، اهل مزاح با مردم بود، با يتيمان مهرباني مي کرد و هرگز سائلي را از آستان مهر خويش رد نکرد، خلق نيکويش بود که دلهاي خلق را واله و شيدا کرده بود.
چنانچه امير مؤمنان علي عليه السلام در سيره و منش آن حضرت چنين فرموده است: «هرگز نشد رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم با کسي مصافحه کند و آن حضرت جلوتر از طرف، دست خود را از دست وي بکشد، تا اينکه طرف دست آن حضرت را رها سازد و ... و نشد کسي با آن حضرت سر صحبت باز کند و او قبل از طرف سکوت نمايد [و زودتر صحبت را تمام نمايد]. ديده نشده پيش روي کسي پاي خود را دراز کند... و در ظلمي که به او مي شد، به مقام انتقام در نمي آمد، مگر اينکه محارم خدا هتک شود که در اين صورت خشم مي کرد و خشمش هم براي خداي تعالي بود. ... و چيزي از آن حضرت درخواست نشد که در جواب بگويد: «نه» ... از بيهوده گويي برکنار بود و اشخاص آن جناب را به بوي خوش، که از وي به مشام مي رسيد مي شناختند. ... نگاه کردنش کوتاه بود و به کسي خيره نمي شد. با هيچ کس سخني که مورد پسند طرف نبود ايراد نمي کرد... مي فرمود: بهترين شما خوش اخلاق ترين شماست ... هر کس که موفق به درک حضورش شده بود مي گفت: مانند آن جناب، احدي را نه قبل و نه بعد نديده ام».
هر كسي در حوزه فعاليت خود مي تواند از طريق اخلاق خوب و خوش رويي، نيروي مثبت فراواني را ايجاد كند، تاثيرهاي مثبت زيادي را بر ديگران بگذارد، حركت هاي مثبت بسياري را به وجود بياورد و بسياري از مشكلات زندگي خود و ديگران را حل كند. قبلا گفتيم كه اخلاق خوش، يكي از منابع بزرگ تامين انرژي، نشاط و تحرك در زندگي انسان است و در مقابل، خشم، عصبانيت و تند خويي علت اصلي بسياري از بيماري هاي تن و روان آدمي است و حامل انرژي منفي بسيار خطرناكي براي خود فرد عصباني و يا افرادي كه در اثر برخورد خشن او عصباني مي شوند، مي باشد.
براي توضيح قدرت خوش رويي و انرژي بسيار مفيدي كه توليد مي كند و به تبع آن تاثير بدخلقي بر فرد و جامعه از آموزه هاي ديني كمك مي گيريم. در اين آموزه ها به موارد متعددي از آثار توان بخش اخلاق خوب و به تبع آن تاثيرات منفي بدخلقي، اشاره شده است كه برخي از آنها عبارتند از:
1- تقويت روزي:
آدم خوش اخلاق توانايي اش براي بدست آوردن روزي بيشتر از ديگران است. نقش اخلاق خوش و خوش رويي در تقويت روزي به راحتي قابل درك است. شما هنگامي كه مي خواهيد براي منزل خود چيزي تهيه كنيد، از چه كسي خريد مي كنيد؟ از كسي كه خوش اخلاق است يا بد اخلاق؟ هيچ كس از آدم بد اخلاق خوشش نمي آيد و دوست ندارد با او معامله كند.
اگر در يك محله، به طور مثال، دو ميوه فروش خوش اخلاق و بد اخلاق وجود داشته باشد، به طور قطع فرد خوش اخلاق مشتري بيشتري جذب مي كند تا فرد بد اخلاق. يك كارمند خوش رو و خوش برخورد، امكان استخدام بيشتري دارد تا يك كارمند بد اخلاق و خشن. اين موضوع كاملا روشن است و نياز به توضيح بيشتر ندارد.
در آموزه هاي ديني ما هم به آن اشاره شده است. در روايتي از علي عليه السلام آمده است: گنجينه هاي روزي در نرم خويي و گشاده رويي است . في سعه الاخلاق كنوز الارزاق. (1) و كسى كه اخلاقش بد باشد، روزى اش تنگ خواهد شد. و من ساء خلقه ضاق رزقه.
2- تقويت پيوند دوستي:
انسان با قدرت اخلاق مي تواند دوستان فراواني براي خود بيابد. خوش اخلاقي پيو ندهاي دوستي را محكم و پايدار مي كند. يكي از عوامل مهم دوست يابي گشاده رويي و خوش اخلاقي است. آيا شما حاضريد با يك فرد بد اخلاق و پرخاش گر دوست شويد؟ اگر با چنين فردي دوستي كنيد، چه مقدار از اين رابطه خود لذت مي بريد؟ افراد بد اخلاق معمولا تنها مي مانند و دوستان بسيار كمي دارند و انسان هاي خوش اخلاق، ياران فراوان و روابط دوستانه صميمانه و پايدارتري دارند. برخي افراد گله مي كنند كه چرا قادر نيستند براي خود دوستي بيابند و يا دوستان خود را حفظ كنند. چرا پيوند هاي دوستي آنان زود گسسته مي شود؟ خوب است اين افراد پاسخ سوال خود را در نوع برخورد و اخلاق خود جستجو كنند.
هر كسي كه ياري مي طلبد دوست مي دارد با افرادي كه خوش رو هستند و اخلاقي نرم و جذاب دارند، پيوند دوستي و صميميت برقرار كند. پيامبرگرامي اسلام (صلي الله عليه و آله) به اين موضوع اشاره كرده و فرموده است. كسى كه اخلاقش نيكو باشد، دوستانش فراوان مى شوند و مردم به او انس مى گيرند. من حسن خلقه كثر محبوه و انست النفوس. خوشرويي دوستي را پايدار مي كند. حسن الخلق يثبت الموده على(ع) فرمود: اخلاق بد، بدترين همنشين انسان است، دوستان انسان را فرارى مى دهد و چيزى وحشتناكتر از بداخلاقى نيست.
و بالاخره در حديثى مى خوانيم كه لقمان حكيم به فرزندش چنين نصيحت مى كرد: فرزندم از بى حوصلگى و بداخلاقي و كم صبرى بپرهيز كه با داشتن اين صفات بد، دوستى براى تو باقى نمى ماند. اياك و الضجر و سوء الخلق و قله الصبر فلايستقيم علي هذه الخصال صاحب.
آدم خوش اخلاق از بدني سالم، روحيه قوي، زندگي گوارا و لذت بخشي برخوردار است و اين توانايي در او هست كه براي خويش زندگي سعادت مندانه اي را بسازد. در مقابل، آدم بد اخلاق در رنج و عذاب بسر مي برد و زندگي ناگواري دارد. خوش اخلاق بودن آثار بسيار گران بهايي بر زندگي اين جهاني انسان مي گذارد. در چند روايتي كه از حضرت صادق آل محمد (ع) در اين باره نقل شده، آمده است: خوش اخلاقي زندگي را براي انسان ها گوارا مي كند. هيچ زندگىاى گواراتر از زندگى همراه با خوش اخلاقى نيست. هركسي كه خلقش نيكو شد، مشكلات و ناهمواري هاي زندگي برايش هموار مي شود و راه هاي زندگي برايش آسان مي گردد. علي (ع) فرمود: من حسن خلقه سهلت له طرقه.
در روايت ديگري آمده است: بدرستي كه نيكوكاري و خوش خلقي، سرزمين ها را آباد مي كند و بر عمرها مي افزايد . ان البر و حسن الخلق يعمران الديار و يزيدان في الاعمار .
پرويزجستان
---------------------------------------------------------------------
منابع و ماخذ:
1)سيد مصطفي علم خواه-قدرت خوش اخلاقي
2) شهيد مطهري-سيري در سيره نبوي
3) علامه سيد محمد حسين طباطبايي- سنن النبي(ص)
4) مجتبي عزيزي-اخلاق از ديدگاه شهيد آيت الله اشرفي اصفهاني
5) علي اصغر الهامي نيا- جوانان و تعاملات اجتماع