• چشم برزخی و چشم بصیرت چیست؟

نزد اهل حكمت و عرفان، عالم برزخ، عالمی فراتر از عالم دنیاست و به هر مقدار كه ما از دل‏بستگی و وابستگی به مادیات دنیا دور شویم، به عالم مافوق آن، بیشتر دسترسی می‏یابیم. بنابر آن‏چه از روایات به دست می‏آید، اگر انسان سالك، علاوه بر انجام واجبات و ترك محرمات، به نوافل و رعایت تقوا بیش از حد معمول، موفق شود، بیش از آن‏چه دیگران از جهت معنوی به دست می‏آورند، به دست خواهد آورد كه از آن، به چشم برزخی تعبیر می‏شود و چنین كسی، «حقایق» را فراتر از «وقایع»، درك می‏كند.

با نگاه او، اطرافیان تحت تاثیر قرار می‏گیرند و مبهوت او می‏شوند كه از آن به «ابهت شخصیت» تعبیر می‏شود

از پیامبر صلی‏الله‏علیه‏وآله نقل شده كه خداوند فرمود:

«هیچ بنده‌ای با وسیله‌ای كه نزد من محبوبتر باشد از آن چه بر او واجب كرده‌ام، به من نزدیك نشد. همانا او با «نافله» به من نزدیك می‌شود تا آن جا كه او را دوست بدارم و چون دوستش بدارم، گوش او شوم كه با آن بشنود و چشم او شوم كه با آن ببیند و زبان او شوم كه با آن سخن گوید و دست او شوم كه با آن ضربه زند. اگر مرا بخواند، جوابش دهم و اگر از من خواهشی كند به او بدهم.»

اصول كافی، كلینی، ج 2، ص 352

 

از همان ابتدای خلقت، دو نیروی ظاهری و باطنی در درون انسان، صف‏آرایی كرده، سعی كردند تا قلب انسان را تسخیر كنند و برای این منظور، شیطان و نفس اماره، در مقابل پیامبران الهی و عقل قرار گرفتند. حال اگر این انسان، در مقابل خداوند متعال، خاضع و خاشع شده و به معرفت و بصیرت برسد و تنها خدا را پرستش كند، بر فرشتگان (كه كاری جز خیر و نور نمی‏توانند انجام دهند)، برتری دارد.

معرفت و بصیرت در منابع روایی ما، از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است و یك ساعت تفكر در آفریده‏های خداوند، آینده جهان و فرجام انسان، می‏تواند فكر آدمی را تصحیح كرده، او را به راه راست رهنمون سازد و از هفتاد سال عبادت، برتر خواهد بود. این معرفت، همان «چشم دل» است؛ یعنی شخص با چشم حقیقت‏بین، به طبیعت و اطراف خود نگاه می‏كند؛ نعمتی كه در درون همه انسان‏ها به ودیعت گذارده شده و تنها غفلت و توجه به جنبه‏های خاكی و طبیعی، چشم باطنی را ضعیف و كم سو ساخته است و تنها با اعتقاد راسخ و عمل صالح است كه چشم حقیقت‏بین، فعال و احیا می‏شود. در روایاتی از حضرت علی علیه‏السلام:

«كم‏سخنی و گزیده‏گویی»، «ملازمت با حق»، «استقامت در دین»، «همنشینی با نیكان»، «عمل صالح»، «مدارا با مردم»، «صدق و دوستی»، «ادب ورزیدن»، «عفت ورزیدن»، «عفو و گذشت كردن از مردم»، «تجاهل نسبت به خطاهای مردم»، «زهد ورزیدن در دنیا»، «موقع سكوت ذكر گفتن»، «اخلاص در عمل داشتن» و «جدال نكردن»، از نشانه‏های عقل و بصیرت شمرده شده‏اند.

در قرآن مجید، چنین آمده است:

«هر كس تقوا پیشه كند، خداوند به او فرقان (قدرت تشخیص بین حق و باطل) عطا می‏كند» (انفال/29)

این فرقان كه همان چشم دل و چشم حقیقت‏بین است، مومن را از مهلكه‏های گوناگون نجات داده، به سوی رستگاری رهنمون می‏كند.

نقطه آغازین چشم باطن‏بین، از همین مرحله می‏باشد؛ به طوری كه با رعایت تقوا، آدمی بر اعضای بدن خود مسلط می‏شود؛ تا آن‏جا كه طوری بر غضب خود مسلط می‏شود كه بدون اراده، خشم او شعله‏ور نمی‏شود و دست و پای او به دیگران آسیب نمی‏رساند و طوری بر خواسته‏های نفسانی خود مسلط می‏شود كه بدون خواست او، شهوتش برافروخته نمی‏شود و حریم دیگران را نمی‏شكند و آن‏چنان بر چشم خود مسلط می‏شود كه از هرگونه خیانت، دوری می‏كند و حتی گوش او به كنترل در می‏آید و هر صدایی را نمی‏شنود.

پس از مسلط شدن شخص بر اعضای بدنش، روح او، قدرت بیشتری پیدا می‏كند و بر تصورات و خیالات ذهنی خویش نیز حاكم می‏شود؛ به طوری كه اراده او متمركز می‏شود و بدون اراده، تصورات مختلف، به ذهن او نمی‏آید.

اگر انسان، علاوه بر انجام واجبات و ترك محرمات، به نوافل و رعایت تقوا بیش از حد معمول موفق شود، بیش از آن‏چه دیگران از جهت معنوی به دست می‏آورند، به دست خواهد آورد.

انسان سالك، با رعایت تقوای بیشتر، رفته رفته بر دیگر انسان‏ها نیز مسلط می‏شود؛ به طوری كه با نگاه او، اطرافیان تحت تاثیر قرار می‏گیرند و مبهوت او می‏شوند كه از آن به «ابهت شخصیت» تعبیر می‏شود و سخن شخص سالك به گونه‏ای در مخاطب تاثیر می‏كند كه سراسر وجود مخاطب را فرا می‏گیرد و از آن، به «نفوذ كلام» تعبیر می‏شود.

در مرحله قوی‏تر، قدرت روح به حدی می‏رسد كه باطن شخص مقابل را تشخیص می‏دهد كه از آن به چشم برزخی و نگاه باطن‏بین، تعبیر می‏شود. چشم دل، بر اثر عادت و انس به عالم طبیعت، كم سو شده، توان دیدن حقایق را ندارد و تنها راه چاره، روشن نمودن آن از طریق اطاعت خداوند (انجام واجبات و ترك محرمات) می‏باشد و این كار، به تدریج به دست می‏آید؛ چنانكه كند شدنش نیز به تدریج و در طول زمان بوده است. شخص عاقل، این دنیای كوتاه مدت را بسان كشتزاری می‏داند كه باید محصول مورد نیاز را در آن كاشته، تا پس از كمال، آن را در دنیای دیگر برداشت كند. چنین شخصی، در سایه بصیرت معنوی، آن دیدگاه و برداشت معمولی از زندگی و هدف‏های آن را از ذهن خود دور ساخته است. او از تمام لحظات عمرش، برای ذخیره ثواب و بالا بردن درجاتش در بهشت، تلاش می‏كند.

---

منبع:

نشریه پرسمان، شماره 54 ، اسفند 1385 ، بااندكی تصرف