حضرت موسي(عليه‌السلام) از خداوند شرح صدر خواست؛ ﴿ربِّ اشرح لي صدري﴾(1) و با خطاب ﴿قد أوتيتَ سؤلَك يا موسي﴾، به همه خواسته‏هاي آن حضرت پاسخ مثبت داده شد.

هنگامي كه موساي كليم(عليه‌السلام) به همراه قومش از شهر گريختند و در محاصره فرعونيان از پشت سر و دريا از پيش‏رو قرار گرفتند، با وحشت و ترس همگي گفتند: اكنون به ما مي‏رسند و گرفتار دشمنان مي‏شويم، جاي گريزي نيست. چون راه بر ما بسته است؛ ﴿قال أصحاب موسي إنّا لمدركون﴾.(2)

در اين هنگام (ميان دو خطر) حضرت موسي(عليه‌السلام) كه از شرح صدر و هدايت ويژه الهي برخوردار بود، بدون هيچ اضطراب و ترس و با قاطعيت تمام، گفتار و پندار آنان را ردّ و ردع كرد؛ ﴿كلاّ إنّ معي ربّي سيهدين﴾(3)؛ خداي من حتماً مرا هدايت و ياري مي‏كند، به فرمان او به هر سو مي‏روم. در اين حال، خداوند به او فرمان داد: ﴿أن اضرب بعصاك البحر﴾(4) و او با عصا به دريا زد و چندين راه باز شد.

بنابراين، برخي از هدايت‏ها با طمأنينه دل كه در حدّ خود نوعي از شرح صدر است، به دست مي‏آيد و به دريا چيره مي‏شود. اين هدايت از راه علم حصولي و يادگيري احكام و معارف نيست، بلكه دل به دريا زدن و نترسيدن محصول طمأنينه دروني است كه هدايت ويژه تكويني است؛ چنين انساني هيچ دلهره و هراسي ندارد. چون قلبش به مبدأ محكمي پيوند خورده است؛ ﴿ألا بذكر الله تطمئنّ القلوب﴾(5) و آن حقيقت غيرمتناهي را به اندازه سعه وجودي خويش، درك و شهود كرده است؛ ﴿ليس كمثله شي‏ء﴾.(6) بدين جهت هيچ چيزي نمي‏تواند قلب او را در سيطره خودش درآورد و او هيچ خطري را حس نمي‏كند.

آري براي رسيدن به مقصد والا، اين شرح صدر كه نور است، بايسته است، ولي بس نيست؛ يعني اگر كسي نوراني شد و شرح صدر پيدا كرد، باز هم به مراقبت و محاسبت بيشتر نياز دارد. زيرا انسان تا زنده است، در معرض خطر قرار داد.

در مقابل، انسان دل بسته طبيعت كه گرفتار ضيق صدر و تنگناي وجود محدود است، در همه مراحل زير فشار است و هرگز لذت آزادي و رهايي از بند را نمي‏چشد، بلكه هم در دنيا فشار مي‏بيند؛ ﴿من أعرض عن ذكري فإنّ له معيشة ضنكاً﴾(7)، هم پس از مرگ گرفتار فشار برزخي است، هم در آتش جهنّم سقوط

مي‏كند؛ ﴿و إذا ألقوا منها مكاناً ضيّقاً مقرّنين دعوا هنالك ثبوراً﴾.(8) زيرا ضلالت قلب و ضيق صدر، ظهوري جز فشار دنيا و آخرت ندارد؛ ﴿كذلك يجعل الله الرجس علي الّذين لا يؤمنون﴾(9) و ﴿و يجعل الرجس علي الّذين لا يعقلون﴾.(10)

افكار كفرآميز و اخلاق الحادي و رفتار شرك‏آلود كه هر يك عامل فشار و عذاب دروني است، او را رها نمي‏كند، بلكه از هر سمت به او هجوم مي‏آورند؛ ﴿و لكن من شرح بالكفر صدراً فعليهم غضب من الله﴾(11) و همانها روز ظهور حق به صورت ﴿و يأتيه الموت من كلّ مكان و ما هو بميّت﴾(12) در مي‏آيند.

خاصيت عامل فشار آن است كه نه رها مي‏كند و نه مي‏ميراند؛ ﴿ثمّ لا يموت فيها و لا يحيي﴾(13)؛ چنان‏كه اثر سعه حيات و اطلاق ظهور، رهايي از هر بند و آزادي از هر رنج است؛ ﴿الّذي أحلّنا دار المقامة من فضله لا يمسّنا فيها نصب و لا يمسّنا فيها لغوب﴾(14) و ﴿لا يسمعون حسيسها و هم في ما اشتهت أنفسهم خالدون﴾.(15)

آري مؤمن پارسا، بر مركب روشني سوار است؛ ﴿أفمن شرح الله صدره للإسلام فهو علي نور من ربّه﴾(16) و كافر تبهكار دل مرده، مقهور و مركوب پليدي و تاريكي است؛ ﴿كذلك يجعل الله الرجس علي الّذين لا يؤمنون﴾.

 

1 ـ سوره طه، آيه 25.

2 ـ سوره شعراء، آيه 61.

3 ـ سوره شعراء، آيه 62، (حرف ردع، جمله اسميه و حروف تأكيد).

4 ـ سوره شعراء، آيه 63.

5 ـ سوره رعد، آيه 28.

6 ـ سوره شوري، آيه 11.

7 ـ سوره طه، آيه 124.

8 ـ سوره فرقان، آيه 13.

9 ـ سوره انعام، آيه 125.

10 ـ سوره يونس، آيه 100.

11 ـ سوره نحل، آيه 106.

12 ـ سوره ابراهيم، آيه 17.

13 ـ سوره اعلي، آيه 13.

14 ـ سوره فاطر، آيه 35.

15 ـ سوره‏انبياء، آيه 102.

16 ـ سوره زمر، آيه 22.

 

 هدایت در قرآن، ص 254-256.