ملاصدرا بنیانگذار مکتب فلسفی حکمت متعالیه به عنوان سومین مکتب مهم فلسفی در جهان اسلام است. از نظر او تمایز اساسی حکمت متعالیه نسبت به سایر مکاتب فلسفی در رویکرد عرفانی آن است.
به گزارش خبرنگار مهر، به مناسبت اول خرداد روز بزرگداشت ملاصدرا نگاهی کوتاه به زندگی نامه و شخصیت علمی بنیانگذار حکمت متعالیه جناب ملاصدرا؛ صدرالمتالهین شیرازی خواهیم داشت.
صدرالدین محمد بن ابراهیم قوام شیرازی معروف به «صدرالمتألهین» و «ملاصدرا»، حکیم، عارف، محدث و مفسر بزرگ شیعه و جهان اسلام در نهم جمادی الاولی سال ۹۷۹ یا ۹۸۰ هجری قمری در شیراز به دنیا آمد.
پدرش میرزا ابراهیم بن یحیی قوامی شیرازی از کارگزاران ولایت فارس بود که سرشناس و امین در بازار هم بود. وی با انتخاب معلمان و اساتید خوب و مجرب در تربیت یگانه فرزندش کوشید و در آموزش علوم متعارف زمان به ایشان کوتاهی نکرد.
ملاصدرا صرف و نحو را از ملأ عبدالرزاق ابرقویی آموخت، حدیث، درایه، رجال، فقه و اصول را از شیخ بهایی، فلسفه، کلام و عرفان و دیگر علوم عقلی و ذوقی را از محضر جناب میرداماد آموخت. علوم طبیعی، ریاضی، نجوم و هیئت را نیز علاوه از محضر این دو استاد نزد حکیم ابوالقاسم میرفندرسکی عارف زاهد و ریاضی‌دان بنام عصر فراگرفت.
ملاصدرا بنیانگذار مکتب فلسفی «حکمت متعالیه» به عنوان سومین مکتب مهم فلسفی در جهان اسلام است. از نظر او تمایز اساسی حکمت متعالیه نسبت به سایر مکاتب فلسفی در رویکرد عرفانی آن است. خواجه نصیر در شرح اشارات، حکمت متعالیه را حکمتی می‌خواند که میان بحث و نظر از یکسو و کشف و ذوق از سوی دیگر جمع می‌کند.
ملاصدرا مبانی حکمت متعالیه را در آثار گوناگون خود تبیین کرده است که مهمترین و جامع‌ترین آن اسفار است. ساختار کتب حکمت متعالیه با ساختار آثار مشاء و اشراق تفاوت اساسی دارد. بر خلاف مشاء از ریاضیات و طبیعیات بحث نمی‌شود. مبحث نفس را از طبیعیات جدا کرده است و به مباحث الهیات به معنی اخص ملحق کرده است. سیر مباحث در اسفار به گونه‌ای است که گویی همه مجلدات آن به مثابه مقدمه برای دو جلد پایانی است.
مهمترین مبانی حکمت متعالیه را می‌توان بداهت مفهوم وجود، زیادت وجود بر ماهیت، اصالت وجود، وحدت تشکیکی وجود، تقسیم وجود به رابط و مستقل، امکان فقری و حرکت جوهری دانست.
در باب نوآوری‌های صدرالمتالهین شیرازی به مباحث اصالت وجود، امکان فقری، حرکت جوهری، بسیط الحقیقه کل الاشیاء، اتحاد عاقل و معقول، حدوث جسمانی و بقا روحانی نفس و نیز معاد جسمانی اشاره نمود.
صدرالمتألهین از نویسندگان خوش قلم و پرکار در فلسفه اسلامی است و آثار قلمی او لطیف و در کمال فصاحت و بلاغت است. نوشته‌های صدالمتألهین در مجموع از ویژگی‌هایی چون جامعیت، داوری مصلحانه بین آرا مختلف، استفاده از عقل، ذوق و وحی در حل مبهمات، احاطه بر آرا گذشتگان و در آخر سهل و ممتنع نویسی برخوردار است.
یکی از ابعاد زندگی پرماجرای جناب ملاصدرا، سفرهای او برای زیارت خانه خدا در مکّه است. در زندگی ملاصدرا نوشته‌اند که وی هفت سفر گویا پیاده به سفر زیارت خانه خدا رفته است. در چهارصد سال پیش این سفر را با اسب، یا شتر و از راه صحرای خشک مرکزی عربستان طی می‌نمودند بنابراین، سفر حج نوعی ریاضت هم محسوب می شده است که مسلماً دشواری‌های زیادی داشته و قوت اراده و ایمان را می طلبیده است.
ملاصدرا برای آنکه این گونه ریاضت را در کنار دیگر ریاضت‌هایش انجام داده باشد هفت بار قدم در این راه گذاشت و سرانجام در سفر هفتم خود در مسیر مکّه و زیارت کعبه در شهر بصره بیمار شد و چشم از جهان بربست.
ملاصدرا مردی عابد و زاهد، شیعه‌ای بسیار استوار در عقاید خود، اهل توسل به اهل بیت (ع) خصوصاً در ایامی که در قم و در منطقه "کهک" اقامت دارند به کرات برای توسل و یافتن مشکلات علمی خود به حرم حضرت معصومه سلام الله علیها متوسل می‌شدند. وی تمام عمر نه تنها واجبات بلکه همه مستحبات و بسیار بیشتر از آن را به جا آورد، و آثار ایشان مشحون از خداشناسی و تحکیم مذهب تشیّع است.
از صدرالمتألهین آثار متعددی به چاپ رسیده که به برخی از آنها اشاره می‌شود:
• الحکمه العرشیه
• الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه.
• المعه المشرقیه فی الفنون المنطقیه
• المبدا و المعاد
• المشاعر
• المظاهر الالهیه فی اسرار العلوم الکمالیه
• الشواهد الربوبیه فی المناهج السلوکیه
• التصور و التصدیق
• الواردات القلبیه فی معرفه الربوبیه
• اسرار الآیات و انوار البینات
• دیوان اشعار
• حدوث العالم
• اکسیر العارفین فی معرفه طریق الحقّ و الیقین.
• اعجاز النعمین
• کسر اصنام الجاهلیّه فی الردّ علی الصوفیّه
• مفاتیح الغیب
• متشابهات القرآن
• تفسیر قرآن
• شرح اصول کافی
• رساله سه اصل
از شاگردان معروف جناب ملاصدرا دو دامادش؛ ملأ محسن فیض کاشانی و شیخ عبد الرزاق فیاض لاهیجی می‌باشند که از جانب استاد ملقب به فیض و فیاض گردیدند. از دیگر شاگردان وی شیخ حسین تنکابنی، ملامحمد ایروانی، ابوالولی شیرازی و قوام‌الدین احمد پسر جناب صدرا می‌باشند.
ملاصدرا در راه سفر به مکه و یا بازگشت از آن سفر به سال ۱۰۵۰ ه. ق در شهر بصره دار فانی را وداع گفت و در همانجا به خاک سپرده شد و اگر چه امروز اثری ازقبر او نیست اما عطر دلنشین حکمت متعالیه از مرکب نوشته‌هایش همواره مشام جان را می‌نوازد.
اول خرداد در تقویم جمهوری اسلامی روز بزرگداشت ملاصدرا؛ صدرالمتالهین شیرازی نامگذاری شده است که گرامی می‌داریم یاد و نام این فیلسوف بزرگ ایرانی اسلامی را.