«جنبش اخوان المسلمين» در مصر بعنوان يكي از محورهاي شكل دهي به «انتفاضه اخير» شناخته شد. در عين حال پيرامون اين جريان اسلام گرا «اما و اگر»هايي مطرح گرديد و به همين دليل اين روزها در مجامع سياسي ايران نيز درخصوص اهداف، كاركرد، ديدگاهها و چشم انداز فعاليت آنان سوالاتي پديد آمده است. در تحليل مواضع و عملكرد اخوان المسلمين مصر موارد زير مي تواند بر رفع اين ابهامات كمك كند؛
1-اخوان المسلمين در سال 1307 در زماني كه فعاليت مثلث آتاتورك، رضاخان و امان الله خان- در تركيه، ايران و افغانستان- براي استقرار رژيم هايي غرب گرا- تركيب سكولاريزم و خودباختگي- به اوج رسيده بود و جهان اسلام تهديد مي شد، در اسكندريه مصر تاسيس گرديد اخوان المسلمين را يك راننده كه در كانال سوئز شاغل بود، باغبان يك شركت، يك درشكه چي بازار، يك صاحب رختشوي خانه، يك نجار محله افرنج، يك آرايشگر خيابان جامع و حسن البنا يك معلم زبان عربي تاسيس كردند. حسن البنا عمداً به سراغ روشنفكران و چهره هاي متنفذ نرفت و به جاي هر نام ديگري براي «جمعيت» خود، «اخوان المسلمين» را برگزيد او نمي خواست يك حزب سياسي به مفهوم رايج آن راه بياندازد و در قدرت شريك گردد. بلكه درصدد بود در مقابل موج دين ستيزي يك موج بسازد. او با نگاه به اسلوب دين در مواجهه با دين ستيزان مستقيماً به سراغ توده هاي جامعه رفت؛ راننده، باغبان، درشكه چي و... البته خود او از تحصيلات عميق اسلامي برخوردار بود و تجربه كار حزبي در «الاخوان الحصافيه» هم داشت كه داراي رويه اي اصلاح طلبانه- به معناي تغييرطلبي- بود.
اخوان المسلمين كمتر از 5 سال پس از آغاز فعاليت در بيش از 20 شهر مصر شعبه داشت و چندين مركز تبليغ ديني را به وجود آورده بود اين در حالي بود كه در اين سالها انگليس سيطره زيادي بر مصر داشت و «فواد پاشا»، خديو دست نشانده انگليسي ها مشكلات فراواني را سر راه حسن البنا و جمعيت او ايجاد كرده بود.
«جمعيت اخوان المسلمين» 10 سال پس از تاسيس و گسترش اعضا، كنفرانس پنجم خود را برگزار كرد. در اين كنفرانس، حسن البنا در سخنراني خود با صراحت اعلام كرد: «مسئله حكومت در اسلام جزء عقايد و اصول و نه امور فقهي و فروع است». او گفت: «اسلام، دين و حكومت» و «قرآن و شمشير است.» حسن البنا در عين حال رسيدن به هدف نهايي جمعيت اخوان را از طريق مسالمت جويانه و پارلماني ميسر مي دانست و شرايط مصر را با «انقلاب» مناسب نمي ديد. او در سخنراني خود گفت: «پارلمان بهترين وسيله براي تحقق اهداف اخوان است و هدف اخوان در اين جمله خلاصه مي شود: قرآن قانون اساسي ماست.» اين البته به معناي رويگرداني از انقلاب نبود، خود او در كتاب «بين الامس و اليوم» كه در همين سال (1317ش) منتشر گرديد، نوشت: «اگر شرايط منجر به انقلاب شود، اين امر ناشي از دعوت اخوان المسلمين نيست بلكه زاييده شرايط و نتيجه اوضاع و احوال است». اخوان المسلمين احساس مي كرد روي آوردن به شيوه هاي قهرآميز در شرايطي كه آمادگي آن در مردم وجود ندارد و از سوي ديگر با شدت از سوي رژيم تحت حمايت انگليس سركوب مي شود، به نتيجه نمي رسد.
اخوان المسلمين پس از آن تا امروز بر اين دو منهاج- تلاش براي برپايي حكومت اسلامي و استفاده از ظرفيت هاي قانوني و نه رويه قهرآميز- باقي مانده است. همين دو روز پيش- يكشنبه- «كمال الهلباوي» عضو ارشد اخوان المسلمين به شبكه تلويزيون بي بي سي- با وجود اصرار مجري اين شبكه براي يافتن كلمه اي در نفي مواضع الهي حضرت آيت الله خامنه اي، دامت بركاته، راجع به خيزش مردمي مصر- گفت: «من از امام خامنه اي بخاطر مواضعش راجع به مصر تشكر مي كنم. اين موضعي است كه همه مصري ها بايد از آن قدرداني كنند و من اميدوارم در مصر نيز دولت خوبي مثل دولت ايران و رئيس جمهور شجاعي نظير احمدي نژاد بر سركار بيايد».
2- اخوان المسلمين با «افسران آزاد» در براندازي رژيم سلطنتي و اعلام «جمهوري مصر» همراه بود و حتي رهبران «افسران آزاد» نظير جمال عبدالناصر، عبدالمنعم عبدالرؤف، خالد محي الدين، كمال الدين حسين و حسن ابراهيم پيش از آنكه به قدرت برسند، عضو سازمان مخفي جمعيت اخوان المسلمين بودند. اعضاي اخوان در مبارزه ناصر براي آزادسازي كانال سوئز از سلطه انگليسي ها در كنار او قرار داشتند و فرماندهي بسياري از يگانهاي عمل كننده ارتش مصر برعهده افسران وابسته به اخوان بود. پس از ملي شدن كانال سوئز و به نتيجه رسيدن اين مبارزه، ميان رهبران انقلاب مصر اختلاف افتاد. دو جناح از رهبران اخوان خواستند كه افرادي را براي حل و فصل مشكلات مشخص گردانند و اين وساطت ها غالباً مؤثر واقع مي شد. اما روابط اخوان المسلمين با ناصر به درازا نكشيد و او كه بر موج حمايت مردمي و ناسيوناليزم عربي سوار بود و خود را بي نياز از حمايت «برادران سابق» خود مي ديد بناي سخت گيري را گذاشت اين در حالي بود كه در اين دوره، آنان توانسته بودند شعبه هاي خود را در اكثر كشورهاي عربي تأسيس كنند و به يك «جنبش جهاني» تبديل شده بودند. عبدالناصر در اين زمان (1332) علي رغم آنكه تازه به رياست جمهوري رسيده بود و اين پست را تا حد زيادي مديون اخوان المسلمين بود، بر انحلال سه سازمان حساس و كليدي اخوان شامل «شاخه نظامي»، «تشكيلات آن در ارتش» و «سرويس اطلاعاتي» تأكيد كرد و با اعمال فشار به «الهضيبي» رهبر وقت اخوان آن را عملي كرد و حال آنكه در اين زمان افسران عضو اخوان نقش كليدي روي حفظ كانال سوئز داشتند.
ناصر با پافشاري بر ناسيوناليسم به جاي اسلام روز به روز از اخوان المسلمين دورتر شد و كار به جايي رسيد كه ناصر جمعيت اخوان رامنحل كرد و رهبران آن را به زندان انداخت و بعضي از آنان از جمله شخصيت متفكر اخوان «سيد قطب» را اعدام كرد. بر اين اساس بايد گفت اخوان المسلمين در دوره 14 ساله رياست جمهوري عبدالناصر بحراني ترين شرايط خود را سپري كرد.
3- اخوان المسلمين در دوره رياست جمهوري محمد انور سادات شرايط متفاوتي را سپري كرد. وقتي سادات در سال 1350 - بعد از مرگ ناصر- به روي كار آمد خود را -به نسبت ناصر- در شرايط ضعف ارزيابي كرد. از اين رو او براي اينكه جاي پاي خود را در ميان مردم محكم گرداند، رهبران زنداني اخوان را آزاد كرد و تلاش كرد از توانايي هاي آنان براي بهبود شرايط خود كمك بگيرد. براين اساس اخوان و نيروهاي فراوان آن از او در جنگ 1973 عليه اسرائيل كه با هدف ظاهري بازگرداندن صحراي سينا و منطقه طابا- كه در جنگ 1967 به اشغال اسرائيل درآمده بود- و با هدف واقعي مذاكره با رژيم صهيونيستي انجام شد و سادات اين هدف را مخفي نگه داشته بود، حمايت كردند و اين كمك فراواني به سادات براي شكستن «خط بارلو» كه ناممكن مي نمود، كرد. اما سادات به زودي اهداف خود را از جنگ 1973 عيان كرد، او با سفر سه روزه به تل آويو- در سال 1975- به آرمانهاي جمعيت اخوان در مورد آزادسازي قدس و فلسطين خيانت كرد و از اين رو اخوان به شدت با سادات به مخالفت برخاست كه اين مخالفت ها در جريان اجلاس كمپ ديويد به اوج خود رسيد و به بازداشت دست جمعي اعضاي ارشد اخوان و انحلال اين جمعيت انجاميد.
4- با ترور سادات توسط يك افسر ارتشي عضو «جهاد اسلامي مصر» و روي كارآمدن حسني مبارك وضعيت اخوان تا حدودي دگرگون شد. مبارك قول داد كه سياست هاي ناصر و سادات در محدود كردن احزاب و كنترل انتخابات را كنار بگذارد. اخوان كه دنبال فرصت بود از اين سياست استقبال كرد و در انتخابات مجلس مشورتي مصر شركت كرد و توانست بيش از يك سوم كرسي هاي مجلس را در سال 1985 بدست آورد و آن را در انتخابات 1990 به 35 درصد برساند اين روند نگراني زيادي را براي دولت سكولار حسني مبارك و غرب به وجود آورد و سبب شد كه مبارك نتايج انتخاباتي آن سال را نپذيرد و به برگزاري انتخاباتي تضمين شده براي حزب خود- دمكراتيك ملي- روي آورد.
5- اخوان المسلمين در سطح بين المللي تاثيرگذارترين جريان سياسي سني مي باشد كه در 17 كشور عربي و 10 كشور غير عرب شعبه دارد و سه دولت اسلامي را در ميان كشورهاي با جمعيت اكثريت سني به وجود آورده است كه هم اكنون در تركيه، فلسطين و سودان در قدرت مي باشند. آنان قبلا در افغانستان دولت برهان الدين رباني را بر سر كار آوردند و سهم مهمي در دولت ماهاتير محمد در مالزي داشتند. اين جمعيت در مجموع نزديكترين رابطه را در ميان كشورها و جمعيت هاي اهل سنت با انقلاب اسلامي و نظام جمهوري اسلامي دارد و از نظر فكري به انديشه هاي انقلاب اسلامي بسيار نزديك است.
در طول دوران 32 سال اخير اخواني ها در هر كجا كه بوده اند از انقلاب اسلامي و حضرت امام و حضرت آيت الله العظمي خامنه اي دامت بركاته با صراحت تبليغ كرده اند كما اين كه رهبران انقلاب ايران در طول 87 سال حيات اخوان المسلمين همواره مورد تكريم و احترام رهبران شيعه بوده اند. در هفته هاي اخير انگليسي ها، آمريكايي ها و رژيم سعودي تلاش زيادي كردند تا با توهم پراكني از يك سو چهره اخوان المسلمين و خيزش اخير مصر را در نزد افكار عمومي ايرانيان و از سوي ديگر چهره رهبران ايران را نزد مردم مصر مخدوش گردانند كه مواضع رسمي اخوان از جمله اظهارات «كمال الهلباوي» و مواضع صريح حضرت آيت الله خامنه اي- دامت بركاته- اين تلاش ها را باطل كرده است.
سعدالله زارعي