كهنترين كشفالآيات قرآن كريم را مربوط «شهابالدين احمد نيشابوری» میدانند در حالیكه به تصريح «سمعانی» در «الانساب»، «ابنسعداوی» در «نثرالدر» يك فهرست موضوعی برای قرآن كريم سامان داده است.
به گزارش خبرگزاری قرآنی ايران 21 شعبان برابر است با سالروز ولادت «ابوسعيد عبدالكريم بن محمد سمعانی» ملقب به تاجالاسلام، محدث و مورخ معروف قرن 6 هجری قمری. مشهورترين كتاب سمعانی كتاب «الانساب» است. وی در اين كتاب مسائلی اعم از تفاسير و علوم قرآنی، ادبی، عرفانی، تاريخی، سفرنامهها و دواوين را جمعآوری كرده است. وی همچنين در اين كتاب 33 تفسير قرآن تا قرن ششم معرفی و بررسی شده است. در اين نوشتار اين تفاسير مورد توجه قرار گرفته است.
فهرست كتابهای علوم قرآنی در الانساب عبارتند از: «تفسيرالقرآن» از «ابیكلبی»، ابیكلبی از مفسرانی است كه پايه تفسير آنان بر تفسير ابنعباس است. وی اهل كوفه بوده و در سالهای 66 تا 146 ه.ق میزيست. محققان ديگر چون «ابنقتيبه دينوری» و «ابننديم»، «ابنخلكان»، «ذهبی»، «صفدی»، «خيرالدين زركلی»، «عمررضا كحاله»، «بروكلمان» آلمانی، و «ليفی ديلافيدا» از ابنكلبی و تفسير او ياد كردهاند. نسخههای خطی فراوانی نيز از اين تفسير در كتابخانههای جهان موجود است.
تفسير قرآن از «ابومحمد اسماعيل بن عبدالرحمن سدی»، پدر او از بزرگان اصفهان، اما خودش ساكن كوفه بود. به سال 127 قمری در زمان حكومت بنیمروان وفات يافت. «ابنتغری بردی» او را به عنوان مفسری ممتاز ياد كرده و طبری از تفسير او استفاده كرده است بسياری از محققان از جمله «عمررضا كحاله» و «گلدزيهر» از او ياد كردهاند.
تفسير قرآن از «عبدالرزاق بن همام صنعانی» متولد صنعا سال 126 ه.ق و متوفی در يمن به سال 211 ه.ق. وی شيعه بود و از شاگردان مشهور «معمر بن راشد» به شمار میرفت. شرح احوال وی در كتابهای بسياری ذكر شده كه كاملتر از همه در اثر بزرگ و جاودانه دكتر «فواد سزگين» با عنوان «تاريخ التراثالعربی» ترجمه او و آثارش آمده است. تفسير عبدالرزاق بن همام صنعانی بسيار متأثر از كتاب استادش «معمر بن راشد» است. نسخههای خطی از اين تفسير در كتابخانههای مختلف، از جمله در قاهره و آنكارا موجود است.
«تفسيرالقرآن» از «ابیكلبی»، ابیكلبی از مفسرانی است كه پايه تفسير آنان بر تفسير ابنعباس است. وی اهل كوفه بوده و در سالهای 66 تا 146 ه.ق میزيست.محققان ديگر چون «ابنقتيبه دينوری» و «ابننديم»، «ابنخلكان»از ابنكلبی و تفسير او ياد كردهاند |
تفسير قرآن تأليف «ابو زكريا يحيی بن جعفر بن اعين ازدی بيكندی بكبونی محمد بن اسماعيل بخاری» و «عبيدالله بن واصل» و «خلف بن عامر» از او روايت كردهاند. تفسير قرآن تأليف «ابوعلی حسين بن فضل بجلی بغدادی»، ساكن نيشابور كه سمعانی اطلاع ديگری از او به دست نداده است.
تفسير قرآن تأليف «ابوالعباس وليد بن ايان بن بونه اصفهانی» متوفی به سال 310. سمعانی از قول حافظ ابوبكر بن مردويه» درباره او نوشته كه جز اين تفسير كتاب «المسند» و «شيوخ» را تأليف كرده است و در عراق از «عباس بن محمد ادريس رازی» و در اصفهان از «ابیمسعود احمد بن فرات رازی» و جز آنها حديث نوشته است.
تفسير قرآن تأليف «ابوعبدالله محمد بن ابیبكر بن علی بن عطاء بن مقدم مقدمی» متوفی 234 ق. تفسير قرآن از «ابو مسعود سهل بن عثمان فارسی عسگری» مفسر فاضل و محدث ثقه. ولادت او در شهر عسكر مكرم از توابع اهواز بود به سال 230 قمری به اصفهان آمد و پس از دو سال به ری 232 ق. رفت. اواخر عمر به عسكر مكرم بازگشت و همانجا وفات يافت. به غير از تفسير كتاب «المسند» را نيز تأليف كرده است.
تفسير قرآن تأليف ابومحمد الحسن بن علی الهادی بن محمد عسگری(ع) امام يازدهم شيعه اماميه. ولادت مدينه 232 ق. وفات سامراء 260 ق. برخی در صحبت انتساب اين تفسير به امام حسن عسگری(ع) ترديد كردهاند. نسخههای خطی از اين كتاب، در كتابخانه مدرسه عالی سپهسالار شهيد مطهری تهران 1998 كتابخانه آستان قدس رضوی مشهد و كتابخانه موزه بريتانيا شرقی، موجود است. اين كتاب در طهران به سال 1268 ق 1313 ق در هامش تفسير قمی چاپ سنگی شده است.
تفسير تأليف «ابواسحاق ابراهيم بن معقل بن حجاج بن خداش سانجنی نسفی» متوفی به 295 ق. پيشوا و قاضی قريه سانجن از قرای نسف بعد از طفيل بن زيد. وی فقيه، محدث و صاحب تأليفات چندی بود و به خراسان، عراق، حجاز، شام و مصر به قصد تحقيق، تحصيل و استماع حديث سفر كرد.
تفسير قرآن تأليف ابومحمد الحسن بن علی الهادی بن محمد عسگری(ع) امام يازدهم شيعه اماميه ولادت مدينه 232 ق. وفات سامراء، 260 ق. برخی در صحبت انتساب اين تفسير به امام حسن عسگری(ع) ترديد كردهاند |
«المدخل فی التفسير» تأليف ابوالحسن بن ابیالحسين قطان شامانی، ابوكامل بصيری از وی و تفسير او ياد كرده و او را ناقدی دقيق لقب داده و گفته وی از شامات نيشابور بوده است.
تفسير تأليف «عبد بن حميد كشی» كه آنرا از عبد بن عباد روايت كرده است. تفسير تأليف «ابن عينيه ابوجعفر محمد بن ابراهيم بن عبدالله ديلمی» متوفی 343 اين كتاب را از ابیعبدالله سعيد بن عبدالرحمن مخزومی روايت كرده است. تفسير ثعالبی. تفسير از «ابو محمد بن مكی بن عبدالرزاق كشميهينی»، فقيه، اديب و محدث بزرگ قرن چهام هجری تولد او در كشميهن از قرای مرو و وفات او در همانجا در روز عيد اضحی سال 389 قمری بوده است.
تفسير الوبسط از «ابوالحسن علی بن احمد بن محمد بن علی بن مقويه مقری ساوی نيشابوری»، متوفی در جمادیالاخر سال 468 قمری. امام واحدی سه كتاب در تفسير نگاشته است كه كتاب «الوجيز» كتاب «الوسط» و كتاب «البسيط» نام دارند. ابنخلكان بر آن است كه ابوحامد غزالی اسامی كتابهای سهگانه خود را از امام واحدی اقتباس كرده است.
كتاب كبير فیالقرائات تأليف «ابو جعفر محمد بن سعدان نحوی ضرير» متوفی 1231 ه.ق اهل بغداد و از متخصصان علم نحو بود. حديث او ثقه و مورد اعتماد است. ابوالحسن بن منادی درباره او گفته است: «ابوجعفر نحوی ضرير، قرآن را به قرائت حمزه تلاوت میكرد.» وی در روز عرفه سال 231 ق درگذشت.
كتاب «عدد أیالقرآن و اختلاف فيه» تأليف «ابوبكر محمد بن خلف بن جيان بن صدقه بن زياد صبی» متوفی 306 ه.ق اهل بغداد بود و به وكيع شهرت داشت. جز اين تأليفات ديگری نيز نگاشته است. از جمله كتاب «الطريق»، كتاب «الشريف» و كتابهای ديگر گفتهاند كه از «ابابكر بن مجاهد» خواستند كتابی درباره عدد تأليف كند. وی گفت: كتاب وكيع در اين باره ما را كافی است در ربيعالاول سال 306 قمری درگذشته است.
قرائاتالقرآن از «ابونصر منصور بن محمد مقری عراقی» (متوفی 450 ق) مشهور به عراقی؛ زيرا مدتها در عراق اقامت داشت. وی از استادان بزرگ و ممتاز رشته قرائت قرآن بود اواخر عمر به ماوراءالنهر بازگشت، در علوم قرآنی تصانيف چندی داشته است. سمعانی چنين نوشته كه كتاب قرائات او را در نسف ديده كه در نهايت عمق و زيبايی بوده است.
كتاب فیاللغةالقرآن تأليف «ابوالعلاء احمد بن عبدالله بن سليمان التنوخی معری» از اهالی معرةالنعمان. وی استاد لغت عربی، شاعری فصيح و خطيبی خوشبيان بود به سال 363 قمری زاده شده و در سال 449 قمری وفات يافته است.
كتاب «القرائات» تأليف «خارجه مغيث بن بديل» و «اسحاق بن ابراهيم بن مزيز سرخسی». از اين كتاب روايت كردهاند سمعانی اطلاع ديگری درباره نويسنده آن ذكر نكرده است. كتاب «قرائت عاصم» تأليف قبل از سال 381 قمری. «حروف القرآن» از «علی بن حمزه كسائی» و «يعقوب بن اسحاق حضرمی» متوفی 187 قمری. همچنين «بوركلمان» از كتاب متشابهالقرآن او ياد كرده است.
علمالقرآن تأليف «ابوحامد محمد بن احمد بن علی مقری كركانجی» متوفی 481 قمری در مرو. كتاب «القرائات» تأليف «ابوحامد احمد بن عبدالرحمن نيشابوری سرخكی»، اهل قريه سرخك نيشابور. صاحب «تاريخ نيشابور» او را از فقهای صاحبنظر ذكر كرده است. كتاب «حفص» نيز از اوست. در ماه رمضان سال 316 قمری درگذشت.
«احكامالقرآن» از «ابیالحسن عبادين عباس طالقانی» پدر «صاحب بن عباد» وزير آلبويه. در روستای طالقان قزوين به دنيا آمده و در سال 335 يا 334 قمری درگذشته، سمعانی نوشته كه از
«اباالفضل محمد بن طاهر مقدسی» شنيدم كه گفت: كتاب احكامالقرآن «ابنالحسن عبادين عباس طالقانی» را در كتابخانه پسرش «ابیالقاسم اسماعيل بن عباد» در شهر ری ديدم. وی در اين كتاب مذهب اهل اعتزال را ياری و ترويج كرده است و هر بينندهای را به تحسين وا میدارد. ابوبكر بن مردويه و اصفهانيان از آن روايت كردهاند.
«غريبالقرآن» تأليف «محمد بن عزيز سبحستانی» معروف به «عزيری» از قبيله بنی عزره. قاضی «ابوفرج محمد بن عبيدالله بن ابیبقاء بصری قاضی» از اين كتاب روايت كرده است. «اخبارالقرآن» تأليف «ابیعبدالرحمن بن ابیليث». احكامالقرآن، تأليف «محمد بنالازهر»، به روايت عبد بن عابد، وی از «ابینضر محمد بن احمد بزار» روايت كرده است. كتاب «احكام قرآن» تأليف «اسماعيل قاضی» اطلاع بيشتری درباره وی ذكر نشده است.
كتاب «فی غريبالقرآن» تأليف «ابوفيد مورج بن عمرو سدوسی»، از دانشمندان بزرگ ادبيات عرب در خراسان، در زمان مأمون عباسی همراه او به بغداد رفت. محدثان مرو از وی فراوان روايت كردهاند. از فرط تسلط به ادبيات عرب گويند عجميت او شناخته نمیشد. كتاب «النتف و الطرف» و كتاب «نثرالدر» از «ابنسعداوی» متوفی به 421 ق. جلد يكم نثرالدر را بايستی نخستين معجم قرآن كريم دانست؛ زيرا سعداوی در اين كتاب يك فهرست موضوعی برای آيات قرآن كريم سامان داده است.
اين در حالی است كه برخی از پژوهشگران كهنترين فهرستها و كشفالآيات قرآن كريم را مربوط به قرن نهم هجری دانستهاند كه به همت «شهابالدين احمد بن محمد مدون نيشابوری» تدوين شده است. كار ابنسعداوی در تقسيمبندی آيات اگرچه كامل نبوده و هم موضوعات قرآن و نيز همه موضوعات مربوط به آنها در فهرست او نيامده است، اما بدون شك كاری است بديع، ابتكاری و نو كه در نوع خود بیسابقه بوده است.
در دوره معاصر مستشرقانی چون «لاپوم» در كتاب «تفصيل آيات القرآنالكريم» كار وی را دنبال كرده محققان بعدی چون دكتر «فواد عبدالباقی» در «المعجمالمفهرس لالفاظ قرآن كريم» و دكتر «محمود روحانی» در «المعجم الاحصايی لالفاظ قرآن كريم» آنرا كامل كردند. نثر الدر ابنسعداوی در سالهای اخير به همت جمعی از محققان و پژوهشگران دانشگاه الازهر در هفت مجلد در قاهره به چاپ رسيده است.*
*منابع: مقاله «علوم قرآنی در الانساب سمعانی» نوشته «مرتضی ذكائی ساوجی»، كيهان فرهنگی، شماره 158، آذر 1378. پايگاه اطلاع رسانی حوزه. نت و انديشمندان جهان اسلام.