استاد شهيد مطهری معتقد است تفسير «كشاف» زمخشری، در دنيای اسلام به سبب موضع‌گيری‌های اعتقادی، كلامی و بررسی جنبه‌های بلاغی قرآن كريم در فرهنگ قرآنی و نگارش‌های تفسيری، رنسانسی ايجاد كرد و عده زيادی در آن حيطه به پژوهش پرداختند.

به گزارش خبرگزاری قرآنی ايران، 27 رجب برابر است با سالروز تولد «ابوالقاسم جارالله زمخشری»، در سال 467 هجری قمری.

علامه «ابوالقاسم محمود بن عمر بن محمد خوارزمی زمخشری» (467، 538 هـ.ق) يكی از علمای ايرانی بنام تفسير و حديث در قرن پنجم هجری بود. زمشخری اهل شهر زمخشر در خوارزم و پيرو جنبش سياسی اجتماعی معتزله بود. به علت اقامت بسيار وی در مكه، لقب جارالله نيز به وی داده‌ شده ‌است.

اصل و نسب زمخشری كه از بزرگان علمای ادب و لغت عرب و صاحب تفسير كشاف ايرانی و از بلاد شمالی ايران و سرزمين های سردسير بود و نسبت زمخشری هم، به همين جهت است كه زمخشر، از آبادی‌های خوارزم است.

شهيد مطهری:

گستردگی اطلاعات زمخشری، دقت و موشكافی او در مسائل كلامی باعث شده كه اين كتاب در ميان آثار تفسيری از جايگاه بلندی برخوردار باشد

وی در علم تفسير، حديث و لغت و علم معانی بيان، تبحر داشت. اين عالم اهل تسنن، مذهب معتزلی داشت. مسافرت‌های زيادی می‌كرد و معتقد بود كه مؤمن بايد در مناسب‌ترين سرزمين‌ها، از نظر حفظ دين و عبادت پروردگار ساكن شود. از اين‌رو، سال‌های زيادی در مكه مجاور شد و زندگی كرد و ظاهرا در همان مكه، تفسير بزرگ قرآن را تأليف كرده است.

او در يكی از مسافرت‌های علمی زمستانی خود در خوارزم، يك پای خود را از دست داد و بعد از آن، هميشه از پای چوبی استفاده می‌كرد. با اين حال باز هم، مسافرت‌های طولانی و علمی زيادی كرد و سرانجام در سال 538 ه. ق، در سن 71 سالگی در جرجانيه خوارزم در گذشت.

«ابن‌بطوطه» قبر او را در آن‌جا ديده است. او صاحب تفسير «كشاف» و آثاری ديگر است. اين كتاب معروف‌ترين و متقن‌ترين تفاسير اهل تسنن است و از نظر نكات ادبی، بالخصوص نكات بلاغتی، در ميان همه تفاسير قرآن، ممتاز است.

برخی از مورخان گفته‌اند زمخشری بيش از 150 اثر تأليف كرده كه 120 اثر از آن‌ها به جا مانده است. برخی از آثار او عبارتند از: «اعوذج و مفصل» (در نحو)؛ «الفائق» (در حديث)؛ «اساس‌البلاغه» (در لغت)؛ «ربيع‌الابرار و فصوص‌الاخيار»؛ «رئوس‌المسائل» (در فقه)؛ «قسطاس» (در عروض)؛ «مقدمة‌الآداب»؛ «ديوان‌الرسائل»؛ «ديوان‌الشعر»؛ «الرسالة‌الناصحه»؛ «فرهنگ جغرافيائی كتاب (الامكنه و الجبال و المياه)»

شهيد مطهری در كتاب «خدمات متقابل اسلام و ايران» درباره اين كتاب نوشته است: «گستردگی اطلاعات زمخشری، دقت و موشكافی او در مسائل كلامی باعث شده كه اين كتاب در ميان آثار تفسيری از جايگاه بلندی برخوردار باشد.»

به نوشته استاد مطهری، تفسير كشاف در دنيای اسلام به سبب موضع‌گيری‌های اعتقادی، كلامی و بررسی جنبه‌های بلاغی قرآن كريم در فرهنگ قرآنی و نگارش‌های تفسيری، رنسانسی ايجاد كرد و عده زيادی در آن حيطه به پژوهش پرداختند. گفته می‌شود «محمود بن عمر بن محمد زمخشرى» اين تفسير را در مدت دو سال و سه ماه در كنار خانه خدا نوشته است.

تفسير «كشاف» از معروف‌ترين و متقن‌ترين تفاسير اهل تسنن است و از نظر نكات ادبی، بالخصوص نكات بلاغتی، در ميان همه تفاسير قرآن، ممتاز است

«تفسير كشاف» در رده‌بندى تفاسير در رديف تفاسيرى است كه به «تفسير به رأى» مشهور هستند. وی در بسياری از شهرهای آن زمان از جمله خوارزم، بخارا، مرو، عراق و مكه از اديبان و محدثان استفاده‌های علمی كرد.

بعد از نگارش «الكشاف فی تفسير قرآن» اين اثر تأثير غير قابل انكاری در علم تفسير بر جای گذاشت. علاوه بر اين «محمد قزوينی»، مصحح ديوان حافظ از تأثير حافظ شيرازی از كتاب «الكشاف فی تفسير قرآن» سخن گفته است. به نوشته محمد قزوينی، كمتر كسی توانسته مانند حافظ لطايف حكمی را با نكات قرآنی در هم آميزد و تلميحات و اشارات قرآنی را به كار برد.

حافظ در بيتی گفته است «بخواه دفتر اشعار و راه صحرا گير / چه جای مدرسه و بحث كشف كشاف است.» محمد قزوينی در تعليقات خود بر ديوان حافظ نوشته است. نام اصلی اين كتاب «الكشف عن مشكلات الكشاف» است كه شرحی است بر تفسير كشاف زمخشری.

زمخشری در جلد سوم كشاف، ذيل تفسير آيه 56 از سوره عنكبوت كه‏ می‏فرمايد: «یَا عِبَادِیَ الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ أَرْضِی وَاسِعَةٌ فَإِیَّایَ فَاعْبُدُونِ: اى بندگان من كه ايمان آورده‏ايد زمين من فراخ است تنها مرا بپرستيد.» پس از آن‌كه تشريح می‏كند كه مؤمن بايد مناسب‌ترين سرزمين‌ها را از نظر حفظ دين و عبادت پروردگار برای سكونت انتخاب كند، می‌نويسد: به جان خودم سوگند كه سرزمين‌ها از اين نظر تفاوت فراوان دارند.

وی می‌افزايد: ما آزمايش كرديم، پيشينيان ما نيز آزمايش كرده‏اند. سرزمين حرم خدا و مجاورت بيت‌الله الحرام تأثير فراوانی دارد بر روح و دل از نظر مقهور ساختن نفس اماره و تمركز فكر و خيال و پيدايش روح قناعت.*

*منابع: خدمات متقابل اسلام و ايران، استاد مطهری؛ پايگاه اطلاع‌رسانی طهور؛ دانش‌نامه اينترنتی قرآن.