پژوهشگران مرکز تحقیقات علوم دارویی دانشگاه علوم پزشکی تهران یک کیت تشخیصی آزمایشگاهی پرکاربرد برای تشخیص زودهنگام و پیگیری بیماری‌های مختلف مثل بسیاری از سرطان‌ها، روند درمان این بیماری، عوارض جانبی داروها، تشخیص آلاینده‌های محیطی مختلف و ... طراحی کردند.

دکتر نسرین قاسمی در گفتگو با ایسنا، درباره طراحی و ساخت کیت تشخیص سمّیت ژنتیکی سلول توضیح داد: ما با رویکرد محصول‌محور و با انجام نیازسنجی شروع به ساخت یک سری کیت‌های آزمایشگاهی، مواد آزمایشگاهی و حتی مواد دارویی در مراکز تحقیقات علوم دارویی دانشگاه علوم پزشکی تهران کردیم.

وی با بیان این‌که در دنیا از تست کامِت (comet assay) یا SCGE برای سنجش سمّیت ژنتیکی یا آسیب DNA سلول و بافت استفاده می‌شود، گفت: این آسیب ژنتیکی می‌تواند ناشی از مواد دارویی، آرایشی، بهداشتی، خوراکی و مواد شیمیایی مختلف باشد و در کشورهای توسعه‌یافته تست کامت یکی از دقیق‌ترین و پرکاربردترین تکنیک‌هایی است، که استفاده می‌شود. سازمان FDA آمریکا نیز آن را به عنوان یکی از معتبرترین تست‌ها معرفی‌کرده است و در صدور اکثر مجوزها به خصوص در حیطه علوم دارویی، از این تست استفاده می‌کند؛ ولی علی‌رغم تمام کاربردهای این تست، در کشور ما به دلایل مختلف از این روش استفاده نمی‌شود.

پژوهشگر پسا دکترای سم شناسی داروشناسی مرکز تحقیقات علوم دارویی دانشگاه علوم پزشکی تهران در مورد دلایل استفاده نشدن از تست کامت در ایران، توضیح داد: این تست پروتکل واحدی ندارد، همچنین به دلیل نیازمندی به ستاپ دقیق و نبود زیرساخت و تجهیزات لازم، زمان ‌بر و هزینه‌بر بودن، از این روش در ایران فقط در مراکز انگشت‌شماری، استفاده می‌شود و ظرفیت بالای این تست در کشور نادیده گرفته می‌شود.

طراحی یک کیت برای تشخیص آسیب‌های ژنتیکی؛ از سرطان تا آلاینده‌های محیطی

وی استفاده از کیت تشخیص آسیب ژنتیکی به روش کامِت را روشی دیگر برای استفاده از ظرفیت این تست عنوان کرد و گفت: ساخت این کیت نیز متاسفانه به طور انحصاری در اختیار سه شرکت آمریکایی است که آن را با قیمت بالا بسیار تولید می‌کنند و در عمل واردات آن برای ما امکان‌پذیر نبود و حتی افرادی که از این کیت استفاده می‌کردند، علی‌رغم صرف هزینه بسیار بالا به علت ناقص بودن کیت‌های خارجی باز هم با محدودیت‌ها و مشکلات زیادی روبرو بودند.

این پژوهشگر فارموکولوژی و توکسیکولوژی این دلایل را انگیزه‌ای برای طراحی و ساخت کیت تشخیص آسیب ژنتیکی در ایران عنوان کرد و ادامه داد: بر همین اساس ما در مرکز تحقیقات علوم دارویی شروع به طراحی و ساخت کیت تشخیص آسیب ژنتیکی به روش کامِت کردیم و طبق تجربیات چندین ساله ما در آزمایشگاه‌های مختلف با استفاده از روش دستی، ما این کیت را طراحی کردیم.

وی به اجزای مختلف این کیت اشاره کرد و افزود: این کیت حاوی اجزای مختلفی از جمله لام‌های مخصوص است. که خودِ این لام‌های مخصوص را می‌توان به عنوان یک محصول مجزا در نظر گرفت. چون این محصول طراحی کاملاً تخصصی داشت و جنس لام، ضخامت شیشه لام متفاوت بود. علاوه بر این داخل کیت یک سری بافرهای مختلف لایزز بافر، بافر TDE، بافر خنثی‌کننده، رنگ مخصوص و ... قرار دارد. وجود این اجزا  امکان انجام تست را با دقت، سرعت و حساسیت بالا به شکل راحت برای کاربر فراهم کرده است.

قاسمی خاطر نشان کرد: در این کیت راهنمای کاملی قرار داده شده که با استفاده از آن نیاز به حضور یک کارشناس و متخصص با تجربه حذف شود و افراد بتوانند به راحتی با این کیت سمت ژنتیکی مواد مختلف را تشخیص دهند. همچنین قیمت این کیت، نسبت به نمونه خارجی بسیار پایین‌تر است.

این پژوهشگر پسادکترا، ضمن اشاره به این‌که این کیت قابلیت تجاری‌سازی و حتی صادرات را دارد، گفت: ما در مرکز تحقیقات علوم دارویی دانشگاه علوم پزشکی تهران و زیر نظر دکتر عبدالهی؛ رئیس این مرکز تحقیقات، کیت را طراحی کردیم و باتوجه به حمایت ویژه‌ای ایشان که با حمایت مالی شخصی بسترهای لازم را برای ما فراهم کردند، نمونه پایلوت و آزمایشگاهی آن طراحی و تولید شده است.

طراحی یک کیت برای تشخیص آسیب‌های ژنتیکی؛ از سرطان تا آلاینده‌های محیطی

نیاز به حمایت ویژه برای صادرات کیت به کشورهای مختلف

وی اظهار کرد: این محصول اکنون در مرحله‌ای است که باید روی آن سرمایه‌گذاری شود. چون با توجه به قیمت تمام‌شده پایین آن، قابلیت تجاری‌سازی و حتی صادرات را نیز دارد و در صورت حمایت ویژه، می‌توانیم آن را به کشورهای مختلف صادر کنیم.

قاسمی در مورد کاربردهای کیت تشخیص سمیت ژنتیکی توضیح داد: این کیت در کل، در مراکز تحقیقاتی استفاده می‌شود ولی در حوزه‌های گسترده‌ای کاربرد دارد. برای مثال در کنترل کیفیت فازهای مختلف توسعه دارویی که دارو استفاده می شود تا دارو سمیت ژنتیکی نداشته باشد. همچنین هر نوع ماده آرایشی، بهداشتی، خوراکی و ... نیاز به این بررسی دارد و صدور مجوزها می‌تواند با استفاده از این کیت انجام گیرد.

وی ادامه داد: مورد بعد در تشخیص زودهنگام و پیگیری بیماری‌های مختلف مثل بسیاری از سرطان‌ها و یا پیگیری روند درمان این بیماری است. این که داروهایی که تجویز می‌شود، عوارض جانبی خاصی داشته‌اند، سمیت ژنتیکی ایجاد کرده‌اند یا خیر. همچنین در بررسی‌ آلاینده‌های محیطی مختلف در موارد مختلف مثل آب و فاضلاب، هوا و خاک می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد. همچنین در بررسی سمیت شغلی و یا صنعتی در محیط‌هایی که افراد با مواد سمی و یا اشعه‌ها سرو کار دارند، می‌توانند استفاده شوند.

پژوهشگر پسا دکترای مرکز تحقیقات علوم دارویی دانشگاه علوم پزشکی تهران خاطر نشان کرد: نکته مهم این است که این کیت در اپیدمیولوژی مولکولی که به بررسی ارتباط بین مواجهه افراد با یک عامل سمی و ژنوتوکسیک و یا بروز و یا پیشرفت یک بیماری خاص، می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد.

استفاده از کیت سمّیت ژنتیکی برای تشخیص شیوع سرطان

وی ادامه داد: برای مثال، برای بررسی شیوع یک سرطان در منطقه‌ای که در مجاورت یک کارخانه‌ای است که آلاینده ژنوتوکسیک و یا کارسینوژن دارد، می‌توانیم با استفاده از این کیت منشأ آن را تشخیص دهیم. همچنین در پزشکی قانونی می‌توانند در تست‌های قبل و بعد مرگ می‌تواند مورد بررسی قرار گیرد و حتی در مواردی برای تعیین زمان مرگ نیز می‌تواند استفاده شود. همچنین در تحقیقات مختلف، آزمایشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی می‌تواند مورد استفاده قرارد گیرد.

قاسمی در مورد اقدامات دیگری در مرکز تحقیقات علوم دارویی دانشگاه علوم پزشکی تهران، انجام شده است، گفت: یکی از اقدامات دیگر فرمولاسیون و تهیه قرص‌های لایزیز بافر (Lysis Buffer) است که در تست‌های مختلف سلولی مولکولی برای یکنواخت کردن نمونه‌های بافتی و حذف عوامل مزاحم در تست‌های سلولی مولکولی استفاده می‌شود. استفاده از این قرص‌های بافر، امکان انجام تست‌هایی مثل تست کامِت را برای ما تسهیل می‌کند و دقت کار را بالا می‌برد.

طراحی یک کیت برای تشخیص آسیب‌های ژنتیکی؛ از سرطان تا آلاینده‌های محیطی

وی تهیه و فرمولاسیون قرص بافر TBE را اقدام دیگر پژوهشگران این مرکز تحقیقات عنوان کرد و توضیح داد: این قرص بافر در زمان‌هایی که در تست‌ها تمرکز بر روی اسیدهای نوکلئیک است، استفاده می‌شود. فرمولاسیون این قرص‌ها انجام شده و آمادگی تولید را دارند. همه این محصولات برای اولین‌بار در کشور تولید می‌شود و پیش از آن تولید آن در انحصار شرکت سیگما بوده است.

پژوهشگر پسا دکترای مرکز تحقیقات علوم دارویی دانشگاه علوم پزشکی تهران بافر استخراج هسته سلول را به عنوان محصول دیگر این مرکز تحقیقات معرفی کرد و گفت: این بافر در تست‌هایی که پروتئین‌های هسته سلول را بررسی می‌کنند، استفاده می‌شود و چون قیمت بالایی دارد، واردات آن امکان‌پذیر نیست. از این بافر، ما می‌توانیم که اعتبار تست‌های سلولی مولکولی را در زمان‌هایی که نیاز به بررسی فاکتورهای رونویسی هسته‌ای یا آنزیم‌های هسته‌ای داریم، مثل برخی سرطان‌ها بررسی کنیم.

وی در مورد ساخت یک محلول ترکیبی برای درمان زخم‌ها به‌ویژه زخم‌های دیابتی، توضیح داد: این محلول ترکیبی مشتقی از فاکتور خون‌ساز اریتروپویتین است که در آن خاصیت خون‌سازی حذف شده و خاصیت حفاظت بافتی در آن حفظ شده. این محلول با فاکتور رشد اپیدرمی EGF ترکیب شده است که می‌تواند در ترمیم زخم‌های دیابتی به شدت کارا و موثر باشد.

این محقق در مورد خاصیت تسکین‌بخشی این ماده گفت: این ماده علاوه بر ترمیم زخم پای دیابتی، می‌تواند نقش مسکن هم داشته باشد و خاصیت ترمیم و تسکین زخم را هم‌زمان ایفا می‌کند.

قاسمی در مورد مطالعات انجام شده در مورد ترک اعتیاد و کنترل علائم اعتیاد گفت: در این مرکز ما مطالعاتی انجام دادیم و با بررسی برخی از گیرنده‌های هسته‌ای این مسیرهای سیگنالی را با مسیر تحمل نسبت به اپیوئیدها را بررسی کردیم و مشاهده کردیم که ارتباطاتی بین آن‌ها وجود دارد. بنابراین با استفاده از آن‌ها ما می‌توانیم در کنترل علائم ترک اعتیاد و سندرم محرومیت اقدامات مهمی انجام دهیم که این موضوع می‌تواند تحول بزرگی در زمینه ترک به شمار رود.